Помощь в учёбе, очень быстро...
Работаем вместе до победы

Тема времени в «Фарсалии» Лукана: историко-культурный контекст и литературная интерпретация

ДиссертацияПомощь в написанииУзнать стоимостьмоей работы

В результате сопоставления двух систем мы рассчитываем поЛУчить ответ сразу на несколько вопросов. С одной стороны, это вопросы связи текста Лукана с его культурно-историческим контекстом и, в частно оти, со стоической философией. Во-первых, наше исследование позволит про^еРить само утверждение о том, что Лукан ориентируется на стоитз:^скУю философию. Во-вторых, мы сможем рассмотреть, как именно… Читать ещё >

Содержание

  • Введение '
  • Часть I. К постановке вопроса
  • Глава 1. Античные споры о «Фарсалии» и идея нарушения границ поэзии
  • Глава 2. История интерпретации «Фарсалии» и эволюция подходов к тексту
  • Часть И. Время в философии стоиков и у Лукана
  • Глава 3. Философский контекст лукановской темы времени
  • Глава 4. Отношение персонажей Лукана к времени
  • Часть III. Тема времени в тематической структуре «Фарсалии»
  • Глава 5. Оппозиция внешнего и внутреннего в «Фарсалии» и проблема интерпретации поэмы ¦
  • Глава 6. Проблема целостности поэмы
  • Глава 7. (дополнительная). Переклички времен в «Фарсалии»

Тема времени в «Фарсалии» Лукана: историко-культурный контекст и литературная интерпретация (реферат, курсовая, диплом, контрольная)

В настоящей работе мы намереваемся рассмотреть вопросы отношения поэмы Марка Аннея Лукана «Фарсалия"1 к ее историко-культурному (прежде.

По-русски мы будем называть поэму «Фарсалией», следуя сложившейся традиции: альтернативные варианты названия (орфографические варианты «Фарзалия» у M. М. Хераскова и «Ферсалия» у Ф. Н. Глинки, громоздкие «О гражданской войне» у Н. Ф. Дератани и «Поэма о гражданской войне» — подзаголовок у JI. Е. Остроумова) в русском языке не прижились. В то же время, если говорить о латыни, аргументация современных сторонников названия Pharsalia (в частности, Фредерика Аля: Ahl F. Lucan: An Introduction. IthacaLondon, 1976. P. 306−332- ср. комментарий И. А. Мартини-Лагуны в Cortius G. (com.) Marci Annaei Lucani Pharsalia. Lipsiae, 1828−1829. Vol. I. P. 1 — в своих истоках, однако, эта аргументация была направлена вообще не против альтернативных вариантов названия, а против утверждения Юлия Цезаря Скалигера, что название Pharsalia наудачное, ср. Castalio I. Lucani aliquot loci defensi adversus Iulium Caesarem Scaligerum // Miscellanea Italica erudita / Colleg. G. Robertus. Vol. I. Parmae, <1690>. P. 65−66) не выдерживает критики. Она построена на том положении, что Pharsalia есть название поэмы по умолчанию и приводить доказательства должны сторонники противоположной версии, что поэма называлась De bello civili «О гражданской войне» или Bellum civile «Гражданская война" — Аль удовлетворяется тем, что демонстрирует приемлемость названия Pharsalia. Но оно очевидным образом родилось из неверного понимания метонимии в Luc. 9.985- как писал еще Карл Хозиус, «по такой логике из двустишия AL 233 Riese (= AL 225 Shackleton Bailey. — M. Ш.) (Mantua, da veniam, fama sacrata perenni: / Sit fas Thessaliam post Simoenta legi «Прости, Мантуя, освященная вечной славой: пусть будет позволено после Симоэнта читать Фессалию») можно заключить, что Вергилий написал поэму «Симоэнт», а Лукан — поэму «Фессалия» «(Hosius С. Praefatio // Lucani De bello civili libri decern / Ed. С. Hosius. Lipsiae, 1913. P. XXV). Кроме того, можно, по-видимому, даже назвать имя человека, который придумал титул Pharsalia, — это знаменитый комментатор XIV в. Бенвенуто да Имола (ср. текст, опубликованный в Rossi L. С. Benvenuto da Imola lettbre di Lucano // Benvenuto da Imola lettore degli antichi e dei moderni / A cura di P. Palmieri e C. Paolazzi. Ravenna, 1991. P. 197−198: Ultimo querebatur quis sit libri tituluset nota quod omnes commentatores videntur ignorasse proprium titulum huius libri: dicunt enim solumodo 'incipit liber Lucani', et tarnen bene noverunt titulos aliorum librorum, ut Eneidos Virgilii, Thebaidos Statii. Titulus ergo est 'incipit Farsalia Lucani', ut ipse Lucanus indicat, scilicet: 'Pharsalia nostra vivet et a nullo tenebris! damnabitur evo'. Dicitur enim Farsalia quia de rebus gestis in Farsalia tractat, sicut liber Petrarche nominator Affrica quia de bellis gestis in Afirica tractat «В последнюю очередь, спрашивалось, каково название книги. И отметь, что все комментаторы, как кажется, не знают настоящего названия этой книги: ведь они говорят просто: «начинается книга Лукана» , — а вот названия других книг им хорошо известны, например «Энеиды» Вергилия, «Фиваиды» Стация. Так вот, называется книга «начинается «Фарсалия» Лукана», как указывает сам Лукан: «Наша Фарсалия будет жить, и никакой век не осудит ее на тьму забвения». А назвается она «Фарсалией» потому, что речь в ней идет о событиях, произошедших на полях Фарсалии, как книга’Петрарки называется «Африка», потому что речь там о событиях, произошедших в Африке" — см. подробнее Шумилин М. В. Франческо Петрарка и Джованни Боккаччо: Теория буколики как аллегорического жанра // Науки о языке и тексте в Западной Европе XTV-XVI вв. М., в печати). Теоретически можно допустить, что поэма назвалась De bello civili «О гражданской войне», т. к. названия в форме de + аблатив и названия в номинативе могли всего философскому) контексту и вопросы интерпретации самой поэмы при помощи изучения лукановской разработки темы времени. Мы исходим из предположения, что тема времени является «ключом» к ответам на эти вопросы (или по крайней мере одним из ключей).

Из трех выделяемых Жаном Старобинским2 возможностей работы с трудностями, встречаемыми в изучаемом тексте, — на них можно смотреть как на ошибки и неудачи автора, ошибки переписчика (или следы • обстоятельств) или ошибки читателя, не понимающего замысел автора, т нас в данной работе интересует третья, вариант интерпретативной филологии. Вероятно, каждая из трех «критик» нуждается в двух остальных (первая критика выделяет среди текстов ценные, вторая критика восстанавливает максимально близкий к авторскому текст, третья, критика реконструирует I корректное понимание текста — первая критика, соответственно, не сможет судить о качестве текстов, если будет иметь дело со случайным образом искаженным текстом и не будет понимать еговторая критика не сможет справиться со всем объемом существующих текстов, поэтому ей нужен отбор наиболее ценных из таковых, и она также не сможет правильно восстанавливать текст, если не будет его пониматьтретья критика нуждается в отборе качественных текстов, потому что иначе она может искать смысл и утонченную литературную технику там, где их нет, и для нее также переходить друг в друга в руках переписчиков (см. Hall J. В. (сот.) Claudian. De raptu Proserpinae. Cambridge, 1969. P. 187−188). Но исходя из того, что все лучшие рукописи, если дают название поэмы, то без предлога (источник обратного утверждения в FanthamE. (сот.) Lucan. De bello civili: Book II. Cambridge, 1992. P. 1 не ясен) — что в названиях римских поэтических нарративных произведений предлог de появляется только в поздней античности (Heinsius N. (сот.) Cl. Claudiani quae exstant. Lugduni Batavorum, 1650 по этой причине даже переименовал поэму Клавдиана в Raptus Proserpinae «Похищение Прозерпины») — что и произведение Саллюстия называют иногда De coniuratione Catilinae не на основании рукописной традиции, а только из-за Sali. Cat. 4.3 (см. С. Sallusti Crispi CatilinalugurthaFragmenta ampliora / Post A. W. Ahlberg ed. A. Kurfess. Lipsiae, 1954. Adtit.), как нет предлога de и в аутентичных названиях произведений Цезаря- - исходя из всего этого скорее следует считать, что авторское название поэмы — Bellum civile «Гражданская война».

Старобинский Ж. Отношение критики / Пер. с фр. С. Н. Зенкина // Старобинский Ж. Поэзия и знание: История литературы и культуры / Сост. С. Н. Зенкин. М., 2002. Т. 1. С. 22−30. необходимо корректное восстановление текста, потому что иначг&может I оказаться, что она ищет авторский смысл в том, что автор на самоз^ деле не писал). Мы, однако, полагаем, что изолированное использование* только одной из трех «критик» в отдельной работе допустимо. Три «критики» должны действовать комплексно, но не должны смешиваться: г когда, I например, критика текста подчиняется интерпретации, возникает опасность того, что интерпретатор просто создаст себе произвольный текст под собственные интерпретаторские вкусы. Поэтому в настоящей • работе подразумевается, что текстологическая и оценочная работа над текстами также произведена, но оставлена за кадром., за исключением тех случаев, когда проблемы текстологии релевантны для интерпретации. Кроме того, мы старались по возможности основывать интерпретацию на тех частях текста, которые текстологически стабильны или где текстологические проблеямы не касаются интересующих нас аспектов смысла.

Понятие «интерпретации», однако, само по себе тоже проблематично: что пытается найти интерпретатор? Смысл, заложенный в текст автором? Но мы можем на самом деле только очень косвенно судить о том, что всмел в виду сам автор. Наука последней сотни лет ввела множество оговорок вI любые утверждения об «авторской позиции», «авторской интенции» — даже то, что говорится или выражается более или менее «прямо» в тексте, всельзя считать выражением «авторской позиции», чтобы избежать опасности смешения биографического автора и нарратора3- всякие данные о восхт}р:иятии текста — это всегда данные о восприятии читателем, а не заглядыванис в мозг I I.

3 Даже возможность существования «объективного повествователя», который бьтл бы минимально отдален от автора, принято считать крайне сомнительной послеработы Ирене Де Ионг, оспорившей «объективность» повествователя «Илиады», который всегда был дежурным примером этой «объективности»: см. De Jong I. Narrators and Foc^alizers: The Presentation of the Story in the Iliad. Amsterdam, 1989. Суть проблемы применительно к «объективному повествователю» в «фокализациях», проникновении точек гзрения персонажей в речь повествователя. См. в общем о вопросе Женетт Ж. Повествоват<^л^нь1И дискурс / Пер. с фр. Н. Перцова // Женетт Ж. Фигуры / Общ. ред С. Зенкина. М., Т. 2.

С. 59−280. автора4. Как тогда вообще можно заниматься интерпретацией с какой-то претензией на объективность? I I.

В то же время, заметим, «позиция автора» — едва ли не центральная тема дискуссий в современной науке о Лукане5. И дело не в слабой1 методологии6: дело в специфике, материала. Что мы объективно видим в тексте поэмы, это навязчивое, постоянное и более или менее единонаправленное идеологическое давление. Оно выражается в длинных у монологах повествователя, эмоционально комментирующих все события, открытом «обелении» и «очернении» персонажей, возможно, также в монологах анонимных персонажей8. Существование такой навязчиво.

4 См., напр., Martindale С. A. Redeeming the Text: Latin Poetry and the Hermeneutics of Reception. Cambridge, 1993.

5 Кажется, никто не пользуется такой откровенно упрощенной формулировкой, но употребляемые синонимы не далеко ушли: скажем, споры идут о «смысле» поэмы, (meaning: см. Marti В. М. The Meaning of the Pharsalia // The American Journal of Philology. Vol. LXVI. 1945. P. 352−376), «идеологии» поэмы (ideology: см. Bartsch S. Ideology in Cold Blood: A Reading of Lucan’s Civil War. Cambridge (Massachusetts) — London, 1997). Термин «идеология» достаточно популярен в современном литературоведении, но .в другом значении (см. Herman L., Vervaeck В. Ideology // Cambridge Companion to Narrative / Ed. by D. Herman. Cambridge, 2007. P. 217−230).

6 Та же самая Берта Марти является автором вполне аккуратной с нарратологической точки зрения работы Marti В. М. Lucan’s Narrative Techniques // Parola del passato.? Vol. XXX. 1975. P. 74−90.

Особенно широко обсуждались апострофы, за злоупотребление которыми на рубеже XIX и XX веков было принято ругать Лукана. Лучшая их апология содержится в' работе Чарльза Мартиндейла (Martindale С. A. Op. cit. Р. 64−74), который удачно привлекает теорию апострофы Джонатана Каллера (Culler J. The Pursuit of Signs: Semiotics, Literature, Deconstruction. LondonHenley, 1981. P. 135−154). См. также Leigh M. Lucan: Spectacle and Engagement. Oxford, 1997. P. 307−310. Инструмент стоической дидактики видит в апострофах Лукана D’Alessandro Behr F. Feeling History: Lucan, Stoicism, and the Poetics of Passion. Columbus, 2007 (в интерпретации стоической литературной теории Д’Алессандро Бер следует за Nussbaum М. С. Poetry and the Passions: Two Stoic Views // Passions and Perceptions: Studies in Hellenistic Philosophy of Mind / Ed. by J. Brunschwig, M. C. Nussbaum. Cambridge, 1993. P. 97—149, но наше знание о деталях литературной теории стоиков в любом случае остается очень приблизительным).

8 Иногда высказывается мнение, что в таких монологах напрямую выражается точка зрения автора (см. Miura Y. Lucanea: Bellum Civile and Speech of Anonymous People // Journal of Classical Studies. Vol. XXVIII. 1980. P. 163−164, английское резюме статьи на японскомтакже Szelest Н. Lucan und sein Werk // Das Altertum. Bd. 18. 1972. S. 109). Конечно, это очень сомнительная формулировка, хотя бы потому, что Лукан периодически подчеркивает ослепленность анонимных масс (напр., Luc. 1.469−522). Более популярна теория о сходстве этих монологов с хоровыми партиями трагедии: библиографию этого подхода в науке о Лукане см. в Leigh М. Op. cit. Р. 32−33- о монологах анонимных персонажей у Гомера в этом смысле писал уже Hentze С. Die проводимой системы оценок часто свойственно и для других произведений римского «серебряного века»: скажем, для «Фиваиды» Стация и трагедий Сенеки9. Мы в этих случаях, конечно, не получаем доступа к мозгу автора, но все же получаем доступ к чему-то вполне осязаемому. К некоторой, скажем, позиции нарратора"10.

Но ориентация на это понятие все равно еще не решает всех вопросовхорошо, допустим, мы можем нащупать в тексте «позицию нарратора», но какие вопросы мы должны ей задавать? Действительно, что ли, следуя за провоцирующим «обелением» и «очернением» персонажей, спрашивать, кто из героев «положительный», кто «отрицательный»? В принципе, так часто и делают (см. обзор истории интерпретаций «Фарсалии» во 2 главе), и в этом есть своя корректность, но такое описание «позиции нарратора» как таковой «повисает в воздухе»: допустим, такой-то персонаж изображается «отрицательным», и что дальше? Мы с большой вероятностью получим просто пересказ утверждений нарратора, а не системную их интерпретацию. Кроме того, согласия по вопросу о том, как именно описать «позицию нарратора» в «Фарсалии» даже в этом простейшем аспекте, у ученых на самом деле нет — это дополнительно указывает на необходимость введения внешнего и по возможности более точного критерия оценки системы I взглядов «нарратора».

Chorreden in den homerischen Epen // Philologus. Bd. LXIV. 1905. S. 254−268. Основная работа по проблеме в целом — Schmitt A. W. Die direkten Reden der Massen in Lucans Pharsalia. Frankfurt am MainBerlinBernNew YorkParisWien, 1995.

Поэтому парадоксальным образом для них иногда оказываются если не полезными, то показательными работы с окраины мирового литературоведения, отстающие от современной литературоведческой методологии: кроме названных работ из Японии и ГДР (см. прим. 8), можно еще упомянуть польскую работу Obrycki К. Eteokles i Polinejkes w «Tebaidzie» Stacjusza // Meander. Rok XXXI. 1976. S. 481−497. Автор выясняет, кто в «Фиваиде» Стация «отрицательный герой» (bohater negatywny, S. 484): на первый взгляд, примитивный вопрос, но, если вдуматься, в общем уместный для «Фиваиды», как и для «Фарсалии».

10 Нам придется пользоваться в работе этим довольно неуклюже звучащим термином, чтобы избежать некорректности, поскольку в русской науке «повествователь» и «рассказчик» иногда различаются терминологически («рассказчик», в отличие от «повествователя», и сам мыслится как персонаж), а сказать точно, о «повествователе» или о «рассказчике» следует говорить применительно к «Фарсалии», часто бывает затруднительно.

Однако у текстов латинского «серебряного века» есть еще одна черта, делающая их интерпретацию особенно удобной, — мы с очень большой степенью надежности можем назвать «точку отсчета» для авторов этих текстов, систему оценок и представлений об устройстве мироздания, от которой отталкивается любая создаваемая ими система. Эта «точка отсчета» — система стоической философии, доминировавшей в Риме того времени> Если показать, что эти поэты учитывают в своих текстах стой^ескУю философию (а мы убеждены, что это именно так), то нам не нужно больше делать безотносительные построения, по поводу какой-то висящей в воздухе абстрактной точки зрения — мы можем вполне конкретно определить, что именно мы описываем: отношение системы представлений текста. (А) к системе представлений стоической философии (В). Система В нам вполне известна, она задает нам набор вопросов, позволяющих аккуратно и системно описать систему А. Сталкиваясь со сложностями и противоречиями в описании каких-то деталей системы А, мы можем перевести взгляд на те вопросы, ответы на которые в системе, А понятнее, и,-исходя из этих точек, с большей степенью корректности достроить систему, А в целом. В частности, мы полагаем, в описании системы представлений нарратора «Фарса-Пии>> с темного вопроса об оценке им центральных персонажей нужно для начала перевести взгляд на более понятный и четкий вопрос об устройстве времени.

В результате сопоставления двух систем мы рассчитываем поЛУчить ответ сразу на несколько вопросов. С одной стороны, это вопросы связи текста Лукана с его культурно-историческим контекстом и, в частно оти, со стоической философией. Во-первых, наше исследование позволит про^еРить само утверждение о том, что Лукан ориентируется на стоитз:^скУю философию. Во-вторых, мы сможем рассмотреть, как именно он это дх^лает: часто исследования стоицизма «Фарсалии» исходят из предположена^' что Лукан должен быть просто рупором и иллюстратором готовых филосо<3?ских тезисов (именно из-за ЭТОГО системные интерпретации ПОЭМЫ через СТоТ&ЗЩЗМ до сих пор всегда и оказывались неубедительными, и соглапо центральным вопросам интерпретации поэмы так и не достигнуто — см. подробнее вторую главу настоящей диссертации), мы же полагаем, что такой взгляд некорректен, и надеемся показать, что на самом деле поэт дает самостоятельный творческий ответ на задаваемые стоической философией вопросы, выстраивая таким образом в каком-то смысле собственную философскую систему, хотя эту систему и несколько сложнее вычитывать. В результате мы сможем сказать нечто новое в общем контексте исследований поэмы Лукана, которые в то же время, являются крайне популярными и актуальными для современной латинистики (поскольку в «Фарсалии» сконцентрированы центральные для этой4 эпохи проблемы соотношения литературного произведения и философского наставления, правды и вымысла, поэзии и политической деятельности, текста и зрелища). В-третьих, мы рассмотрим, есть ли у Лукана какие-то альтернативные системы представлений, на которые он также ориентируется в разработке рассматриваемых нами тем.

С другой-стороны, мы сможем, выстроив целостную систему, также ответить на вопросы, которые текст сам провоцирует задавать, прежде всего на издавна обсуждаемый вопрос об отношении нарратора к центральным персонажам. «Сложным образом устроенная фигура Помпея является, как кажется, лакмусовой бумажкой для проверки состоятельности любой интерпретации «Фарсалии» «, — пишет Клавдия Винер11. Речь идет о видимых противоречиях в характеристиках Помпея, к которому примыкают еще два персонажа, в характеристиках которых иногда видят непоследовательность, — Цезарь и Катон. Кроме того, мы рассмотрим вопрос о том, как описать текст как тематически цельный и единый и, в частности, в чем функция трех заключительных книг, необходимость которых на первый взгляд не очевидна.

51 Wiener C. Stoische Doktrin in romischer Belletristik: Das Problem von Entscheidungsfreiheit und Determinismus in Senecas Tragodien und Lucans Pharsalia. MunchenLeipzig, 2006.

S. 278. t.

При этом мы, конечно, столкнемся с той сложностью, что нарративный текст устроен иначе, чем декларация философских взглядов. Мы не сможем выстроить систему из прямых утверждений об устройстве мира. Однако указания на последовательное устройство мира в поэме все равно существуют. Нам нужно будет извлечь их из реализации повторяющихся, тем. Повторение позволяет задать что-то вроде общей системы актуальных знаковсопоставление разных реализаций темы позволит реконструировать, что-то вроде синтаксиса поэтического описания мироустройства (в его актуальных для данного поэтическоготекста аспектах). Теоретически осмысляли подходы к художественному тексту, в каких-то отношениях похожие на наш, например, Борис Михайлович Гаспаров с его идеей описания системы «лейтмотивов» (такое системное описание, согласно БMi Гаспарову, должно показать одновременно «принципиальную разнородность исследуемого феномена» и его «внутреннюю логику», «единство творческой.

12 '' ^ мысли"), илиВалерий Александрович Подорога сего концепцией антропологии* литературы" (подразумевается, что авторхудожественного текста рассматривается: как «проводник-информатор, который объясняет на доступном антропологу языке племенные ритуалы» некого цельного.

13 социума) , — хотя' конкретная реализация нашего подхода будет отличаться от метода этих ученых. Удачные конкретные воплощения того подхода, который мы имеем В: виду — это, например, описание мироустройства- «Одиссеи» Саймоном Голдхиллом14 или описание тематического устройства еврипидовского «Ипполита» Б. М. Никольским15. По мере необходимости мы будем использовать отдельные элементы, других подходов (особенно нарратологии, поскольку для корректности постановки вопроса о «системах р Гаспаров Б. М. Поэтический язык Пушкина как факт истории русского литературного языка. СПб., 1999. С. 5−13.

Подорога В: А. Мимесис: Материалы по аналитической антропологии литературы в двух томах. Т. I. М., 2006. С. 9−16.

14 Goldhill S. The Poet’s Voice. CambridgeNew YorkPort ChesterMelbourneSydney, 1991. P. 1−68.

15 Никольский Б. M. Оправдательная риторическая топика в «Ипполите» Еврипида // Вестник древней истории- 2010. № 1. С. 150−169. устройства мира" нам придется разбираться, где в рассматриваемых нами системах проходят границы между «точками зрения» нарратора и автора). Таким образом, цель настоящего исследования — непротиворечивая общая интерпретация поэмы (разрешение видимых противоречий в тексте поэмы, напр. в отношении нарратора к персонажамразрешение вопроса о стоицизме Лукана) в свете развития Луканом темы времени. Поставленная перед исследованием, цель предполагает разрешение следующих задач: сопоставить философские теории времени римских стоиков с устройством времени «Фарсалии" — показать роль темы времени в формировании/изменении' авторского отношения к персонажам и в видимых противоречиях этого отношенияпоказать связь тематики книг с восьмой по десятую- (включение которых в поэму, мы полагаем, нуждается в специальном объяснении) с лукановской разработкой темы временивыяснить, насколько использование философского и вообще непоэтического материала в поэзии вписывается в возможные литературно-теоретические представления^ Луканасопоставить разработку темы времени у Лукана с разработкой темы времени в других римских и греческих поэтических текстах.

Источниками, кроме самой поэмы Лукана, будут служить в первую очередь свидетельства о стоической философии времени (прежде всего собранные И. фон Арнимом фрагменты ранних стоиков на данную тему и сочинение Сенеки «О краткости жизни»), другие тексты римской эпической традиции (прежде всего фрагменты «Анналов» Энния, «Энеида» Вергилия, «Метаморфозы» Овидия и «Фиваида» Стация), используемые Луканом греческие поэтические тексты (прежде всего «Илиада» и «Одиссея», а также «Териака» Никандра), свидетельства об античных спорах по поводу Лукана (у Петрония, Сервия и др. авторов), а также свидетельства о рецепции и понимании поэмы (схолии, средневековые переложения и т. д.).

Однако наша постановка вопроса потребует некоторого уточнения в двух вступительных главах. Дело в том, что поэма Лукана и сама по себе не является просто рядовым и нейтральным текстом с точки зрения поднимаемых нашим подходом вопросов о соотношении художественного текста и внешних по отношению к нему сущностей.

В античности с «Фарсалией» были связаны активные дискуссии о границах поэзии: в частности, Лукана обвиняли в нарушении этих границ. Мы полагаем, что эта критика вполне может быть связана с сутью авторского замысла поэмы. В первой главе вводной: части мы разберем суть этой критики (мы полагаем, что контекст ее обычно реконструируется не вполне корректно) и смысл возможной позиции Лукана, а также, вопрос о том, какое место в этих литературных спорах моглазанимать оппозиция поэзии и философии.

Во второй главе вводной части мы намереваемся рассмотреть историю интерпретации «Фарсалии» в средние века и новое время. Мы рассмотрим, как решались ставимые нами вопросы (какие внешние по отношению к поэзии сущности использовались как критерий и «точка: отталкивания» для интерпретации поэмы, как описывалось отношение системы представлений «Фарсалии» к. этим сущностямкак в результате: решались внутренние вопросы интерпретации поэмы) и насколько корректны были даваемые ответы. Учтя слабые места подходов предшественников, мы четче сформулируем, от какого подхода мы ожидаем новых и более корректных результатов.

Вторая часть исследования Сбудет посвящена ядру нашего подхода: мы сопоставим философию времени стоиков (и прежде всего Сенеки Младшего) с тем, как Лукан развивает тему времени в «Фарсалии».

Первая глава второй части будет посвящена" контексту и сути стоической философии времени. Мьи рассмотрим вопросы соотношения физической теории времени ранних стоиков с концепцией «проживаемого времени» Сенеки и также разберем подробнее внутреннее устройство последней: концепции (прежде всего на основании сочинения Сенеки «О краткости жизни»).

Во второй главе второй части мы попытаемся найти точки пересечения в проблематике сенекианской теории «проживаемого времени» и реализации темы «проживаемого времени», времени персонажей у Лукана. Найденные точки дадут нам такую систему вопросов, что, с одной стороны, она будет явно актуальна для поэмы Лукана, а с другой стороны, мы будем знать, как интерпретировать даваемые в «Фарсалии» ответы на эти вопросы с точки зрения стоической системы.

Третья часть исследования будет посвящена восстановлению на основе полученных ранее данных тематической логики поэмы в целом и, в частности, решению поставленных нами перед исследованием вопросов.

В первой главе третьей части мы попытаемся ответить на вопрос об отношении нарратора к центральным персонажам. Для этого нам нужно будет перейти от темы времени персонажей к теме частного/политического, внутреннего/внешнего в поэме.

Во второй главе третьей части мы попытаемся ответить на вопрос о том, что объединяет поэму тематически и зачем нужны книги, повествующие о событиях, следующих после Фарсальского сражения и после гибели Помпея.

В третьей главе третьей части (которую мы выделим как дополнительную из-за несколько большей степени гипотетичности ее утверждений) мы рассмотрим вопрос о том, как Лукан использует другие традиционные эпические подходы к теме времени (в частности, соотношение пластов прошлого-настоящего-будущего) и связанные с ними приемы (аллюзию, аллегорию).

Часть I. К постановке вопроса.

Заключение

.

Задачей нашего исследования было рассмотреть вопросы отношения поэмы Лукана к ее историко-культурному (прежде всего философскому) контексту и вопросы интерпретации самой поэмы, используя в качестве «ключа» разработку темы времени в поэме, описанную на основе сопоставления с проблематикой философии времени римских стоиков. Указанное сопоставление действительно позволило нам* конкретнее описать устройство времени персонажей Лукана и сделать на основании этого описания выводы по интересовавшим нас вопросам.

Исходя, с одной стороны, из возможного указания античных литературных споров (реконструированных в главе 1) на особую чувствительность Лукана ко внелитературным моделям и, с другой стороны, из предположения, что неудачи прежних исследователей Лукана объяснялись упрощенной техникой сопоставления литературного текста с внелитературными моделями, включающей в себя только категории «равно / не равно» и практически не допускающей творческой модификации поэтом внелитературной модели (глава 2), мы попытались соотнести лукановское развитие темы времениг с развитием темы времени в философии римских стоиков. В ней мы выделили соприкасающиеся с темами «Фарсалии» идеи вовлеченности не-мудрецов в неудержимыйй бег времени и разделения двух возможных отношений не-мудрецов к надвигающейся катастрофе — страха и вожделения/надежды (глава 3). Спроецировав эти идеи на «Фарсалию», мы обнаружили, что Цезарь и Помпей похожи (хотя и с определенными оговорками) на два типа не-мудрецов и устройство их времени основывается на отношении к надвигающейся катастрофе: Цезарь торопит ее, Помпейоттягивает (глава 4). Чтобы перейти отсюда к вопросу отношения нарратора к Помпею, нам пришлось дополнительно ввести тему внешнего, публичного уб внутреннего, частного в поэме. Внешняя и публичная деятельность в «Фарсалии» может быть эффективной, только когда основывается на лжи. Помпей, хоть парадоксальнымобразом и стремится к внешнему успеху точно так же, как Цезарь, но, в отличие от Цезаря, подчеркнуто-обладает внутренней, частной сферой, причем эта сфера совпадает с тем пространством, в котором он прячется от надвигающейся катастрофы, и в-эту сферу допускается читатель. Именно этим, мы полагаем, объясняется порой сбивающаяся на парадоксы и создающая' иллюзию противоречияно в целом симпатизирующая Помпею позиция нарратора: и нарратор, и читатель как бы должны" оказываться, внутри частного мира Помпея и смотреть изнутри него, а потому и «болеть» за Помпея как за «своего» (и эта тема связана с развиваемой-Луканом сенекианской картиной вовлеченности во время: поэт, с точки зрения Лукана, должен как будто магически переносить читателя во время описываемых событий и заставить его «вовлекаться» в них). Таким образомнаш подход, мы полагаем, позволил нам ответить на центральный вопрос интерпретации поэмы (глава 5). Достраивая далее ту же тематическую перспективу, мы попытались объяснить, что объяединяет поэму с тематической точки зрения и какова функция трех заключительных книг. С одной стороны, каждая из этих трех книг — это вариант ответа на вопрос, как возможно время после катастрофы для одного из трех персонажей (Помпея, Катона и Цезаря: Помпей продолжает жить во времени оттягивания катастрофы, которой теперь является смертьвремя, которое выбирает Катон, похоже на то пространство пустыни на краю мира, в которое он уходит, это «безвременье» после катастрофы, в котором о победе речи уже не идет и потому как раз становится возможна демонстрация идеального катоновского мужестваЦезарь, деятельность которого потеряла направленность, несколько «приостанавливается» в своей стремительной манере проживать время и слушает долгие рассказы об истоках Нила, что напоминает о том же катоновском уходе в пустыню — как дальше решался для Цезаря вопрос о времени после катастрофы, сложно судить из-за оборванности поэмы). С другой стороны, включение этих книг в поэму, как и эпизодичность самой поэмы, объясняются темой охвата всего пространства и времени гражданской войной (война в IX и X книгах «выходит за свои границы», расползается на Ливию и Египет, «вовлекая» в себя все пространство мира, как она должна «вовлекать» в себя и все время мировой истории) (глава 6). Далее в приложении мы попытались провести альтернативное сопоставление и в качестве внешнего критерия для описания временной структуры «Фарсалии» взять традицию соотнесения «временных пластов» в римском эпосе. Мы пришли к тому, что эту традицию Лукан тоже использует и тоже развивает по-своему. В1 частности, отсутствие главных параллельных настоящему пластов в прошлом и будущем (каковыми в «Энеиде» были Троя и Рим) и наличие у мифологических, претекстов аллегорического содержания, претендующего на смысловое доминирование, разрушает телеологическую перспективу римской истории. В результате мы получили такую же структуру времени^ как и ранее, в которой все времена вовлекаются в настоящее рассказывания. Это позволяет нам сделать-выводы о месте философского контекстав- историко-культурном' контексте «Фарсалии» в целом: философия для Лукана — одна из нескольких равноправных и в равной степени творчески модифицируемых, моделей, и все эти используемые модели подчиняются внутренней тематической структуре самой поэмы (глава 7).

Показать весь текст

Список литературы

  1. AL Riese- Anthologia Shackleton Latina Bailey1. АР1. Anthologia1. Palatina (=1. Anthologia1. Graeca)1. Apollonius1. Rhodius.1. Argonautica1. Accius. Brutus
  2. Apollonii Rhodii Argonautica / Recogn. brevique adn. er. instr. H. Frankel. Oxonii: E typographeo Clarendoniano, 1961. xxiv p., 267 p. (Scriptorum classicorum bibliotheca Oxoniensis). TLG.
  3. Tragicorum Romanorum fragmenta / Tertiis curis rec. O. Ribbeck. Lipsiae: In aedibus B. G. Teubneri, 1897. P. 328−331.424
  4. The Fragmentary Latin Poets / Ed. with com. by E. Courtney. Oxford: Clarendon Press, 1993. P. 292−299.
  5. Fragments of Roman Poetry c. 60 BC AD 20 / Ed. with an intr., trans 1. and com. A. S. Hollis. Oxford: Oxford University Press, 2007. P. 93 117.
  6. Albinov. Pedo fr. Courtney- Hollis1. Apul. Met.1. App. BC1. Alanus de1.sulis. Indistinctionibusdictionumtheologicalium1. Albinovanus1. Pedo.1. Fragmenta>1. Apuleius. Metamorphoses1. Appianus. Bellum civile
  7. Patrologiae cursus completus. Series Latina / Accur. J.-P. Migne. T. CCX. Lutetiae Parisiorum: Excudebatur et venit apud J.-P. Migne editorem, 1855. Col. 685−1011.
  8. The Fragmentary Latin Poets / Ed. with com. by E. Courtney. Oxford: Clarendon Press, 1993. P. 315−319.
  9. Fragments of Roman Poetry c. 60 BC AD 20 / Ed. with an intr., trans 1. and com. A. S. Hollis. Oxford: Oxford University Press, 2007. P. 372 381.
  10. Arator. Epistola ad Vigilium1. Aristoteles. Physica
  11. Aristoteles. De arte poetica liber1. Arnulfus1. Aurelianensis.1. Glosule super1. canum1. Flavius1. Arrianus.1. Alexandrianabasis-1. Historia Indica
  12. Aristotelis De arte poetica liber / Recogn. brevique adn. cr. instr. R. Kassel. Oxonii: E typographeo Clarendoniano, 1968. (Scriptorum classicorum bibliotheca Oxoniensis). TLG.
  13. Aurelius Victor. De viris illustribus urbis Romae1. Bacchy lides. Epinicia1. Beda. Bedae1. Presbyteri1. ber de artemetrica1. Bellum1. Alexandrinum1. Cath Catharda
  14. Call. Aet. fr. Pfeiffer Call. Del.- Iov.1. Cat.1. Charis. GLK1. Cic. De inv.
  15. C. Iulius Caesar. Bellum Gallicum1. Callimachus. Aetia
  16. Callimachus. In Delum (= Hymnus 4) — In Iovem (= Hymnus 1) C. Valerius Catullus. Flavius Sosipater Charis ius. Ars grammatica M. Tullius Cicero. De inventione
  17. C. Iulii Caesaris Commentarii rerum gestarum. Vol. I: Bellum Gallicum / Ed. W. Hering. Leipzig: BSB B. G. Teubner
  18. Catullus / Ed. with a text, and iterpr. com. D. F. S. Thomson. Toronto- Buffalo- London: University of Toronto Press, 1997. xii p., 578 p. Grammatici Latini / Ex rec. H. Keilii. Vol. I. Lipsiae: In aedibus B. G. Teubneri, 1857. P. 1296.
  19. M. Tullius Cicero. Epistulae ad familiares
  20. M. Tullius Cicero. De finibus bonorum et malorum1. M. Tullius Cicero. Orator1. Colluthus. Raptio Helenae1. Cornelius1. Severus.1. Fragmenta>
  21. Cicero: Epistulae ad familiares / Ed. by
  22. D. R. Shackleton Bailey. Cambridge: Cambridge University Press, 1977. 2 vol. (Cambridge Classical Texts and Commentaries). Pffl5.
  23. The Fragmentary Latin Poets / Ed. with com. by
  24. E. Courtney. Oxford: Clarendon Press, 1993. P. 320−328.
  25. PseudoDemetrius Phalereus. De elocutione Cassius Dio Cocceianus. Historiae Romanae
  26. Cornuti Theologiae Graecae compendium / Ree. et emend. C. Lang. Lipsiae: In aedibus B. G. Teubneri, 1881. XX p., 125 p.
  27. P. ?uvres de P. Corneille / Rev. par M. C. Marty-Laveaux. T. 4. Paris: Librairie de L. Hachette et C°, 1862. P. 26−115. Crawford M. H. Roman Republican Coinage. Cambridge: Cambridge University Press, 1974. 2 vol.
  28. Dante. Convivio / Ridotto a migl. lez. e com. da G. Busnelli e G. Vandelli- Con intr. di M. Barbi- Con append, di aggiorn. a cura di a. E. Quaglio. Firenze: Felice Le Monnier, 1964. LXVIII p., 486 p.
  29. Dante. Commedia: Inferno / A cura di E. Pasquini e A. Quaglio. Milano: Garzanti Editore, 1982. CLXXXVffl p., 437 p. (I grandi libri Garzanti).
  30. Demetrii Phalerei qui dicitur De elocutione libellus / Ed. L. Radermacher. Lipsiae: In aedibus B. G. Teubneri, 1901. xvi p., 132 p. TLG.
  31. Cassii Dionis Cocceiani Historiarum Romanarum quae supersunt / Ed. U. P. Boissevain.: Weidmannsche Verlagsbuchhandlung, 1895−1931. 5 vol. TLG.
  32. Diod. Sic. Diodorus Siculus. Bibliotheca historica1. Diog. Laert. Diogenes1.ertius. Vitae philosophorum
  33. Diom. GLK Diomedes. Ars grammatica1. Dion. Hal. Comp.1. Emped. fr.1. Dionysius1. Halicarnaseus.1. Decompositioneverborum1. Empedocles.1. Diels-Kranz 1. Enn. Alex.1. Med.1. Jocelyn
  34. Q. Ennius. Alexander- Medea exul1. Enn. Ann. Skutsch1. Q. Ennius. Annales
  35. Grammatici Latini / Ex rec. H. Keilii. Vol. I. Lipsiae: In aedibus B. G. Teubneri, 1857. P. 297−529.
  36. The Annals of Q. Ennius / Ed. with intr. and com. by O. Skutsch. Oxford: Clarendon Press, 1985. xviii p., 848 p.1. Epict. Diss.- Epictetus.1. Enchir.
  37. Dissertationes ab Arriano digestae- Enchiridion
  38. Epicur. Epicurus. Sent.- fr. Sententiae Usener selectae-
  39. Perditorum librorum vestigia> Euanth. Fab. Euanthius. De fabula1. Eur. IA- Tro.1. Flor.1. Maleo vati
  40. Annaei Flori Quae exstant / Rec. H. Malcovati. Romae: Typis regiae officinae polygraphicae, 1938. 253 p. (Scriptores Graeci et Latini consilio Academiae Lynceorum editi). PHI5.
  41. Fronto Or. M. Cornelius Fronto. Ad Antoninum Imperatorem De oratoribus Fulg. Expos. Fabius
  42. Planciades Fulgentius. Expositio Virgilianae continentiae secundum philosophos moralis Gell. A. Gellius.1. Noctes Atticae
  43. Heracl. fir. Heraclitus Diels-Kranz Ephesius.1. Fragmenta>1. Heracl. HP1. Hermog.1. Progymn.1. Rabe
  44. M. Cornelii Frontonis Epistulae / Quas ed. M. P. J. van den Hout. Lugduni Batavorum: Brill, 1954. Vol. 1. xciii p., 262 p. PHI5.
  45. Hermogenis Opera / Ed. H. Rabe. Lipsiae: In aedibus B. G. Teubneri, 1913. xxviii p., 467 p. (Rhetores Graeci). TLG. a1. Hes. fr. Fragmenta1. Merkelbach- Hesiodea West1. Hirt BG 81. Horn. Lat.1.lord. Get.
  46. A. Hirtius. De bello Gallico liber VIII1. Homerus Latinus
  47. Hor. Carm.- Q. Horatius Epist.- Sat. Flaccus.1. Carmina- Epistulae1. Hyg. Fab. Hyginus.1. Fabulae1. ias1.rdanes. De origine actibusque Getarum
  48. Fragmenta Hesiodea / Ed. R. Merkelbach et M. L. West Oxford: Clarendon Press, 1967. xi p., 236 p.
  49. T. Livius. Ab urbe condita
  50. The Greek Anthology: Hellenistic Epigrams / Ed. by A. S. F. Gow and D. L. Page. Cambridge: At the University Press, 1965. P. 107−139.
  51. Titi Livi Ab urbe condita. Vol. 1−5. Oxonii: E typographeo Clarendoniano, 1955−1969. (Scriptorum classicorum bibliotheca Oxoniensis). PHI5.
  52. T. Lucretius Carus. De rerum natura1.cophron. Alexandra
  53. T. (= May T.). Supplementum Lucani
  54. Massachusetts): W. Heinemann- Harvard University Press, 1968. P. 76−84. (The Loeb Classical Library). TLG.1.cian: In 8 vol. Vol. 6 / With an Engl. tr. by K. Kilburn. London- Cambridge
  55. Massachusetts): W. Heinemann- Harvard University Press, 1968. P. 2−72. (The Loeb Classical Library). TLG.
  56. Martianus Minneius Felix Capella. De nuptiis
  57. Philologiae et Mercurii M. Valerius Martialis. Epigrammata
  58. Pomponius Mela. De chorographia
  59. Macrobius. Saturnalia / Ed. and tr. by R. A. Kaster. Cambridge (Massachusetts) — London, 2011. 3 vol. (The Loeb Classical Library).
  60. Macrobius. Vol. II / Ed. I. Willis. Leipzig: B. G. Teubner Verlagsgesellschaft, 1970. P. 1154. (Bibliotheca scriptorum Graecorum et Romanorum Teubneriana).
  61. Manilio. II poema degli astri (Astronomica) / Intr. e tr. di R. Scarcia- Testo cr. a cura di E. Flores- Comm. a cura di S. Feraboli e R. Scarcia.: Fondazione Lorenzo Valla- Amoldo Mondadori Editore, 1996−2001. 2 vol.
  62. Martianus Capella / F. Eyssenhardt rec.- Accedunt Scholia in Caesaris Germanici Aratea. Lipsiae: In aedibus B. G. Teubneri, 1866. LXVIH p., 490 p. (Bibliotheca scriptorum Graecorum et Romanorum Teubneriana).
  63. Nie. Ther.- fr. Gow-Schofield
  64. Nicol. Progymn. Feiten Obs.1. Od.1. Muadwinus.1. Ecloga ad1. Karolum1. Nicander.1. Theriaca-1. Fragmenta>1. Nicolaus.1. Progymnasmatalulius
  65. Obsequens. Ab anno urbis conditae DV prodigiorum liber Odyssea
  66. Nicolai Progymnasmata / Ed. J. Feiten. Lipsiae: In aedibus B. G. Teubneri, 1913. xxxiii p., 81p. (Rhetores Graeci).
  67. T. Livi Ab urbe condita librorum CXLII periochae- Iulii Obsequentis Ab anno urbis conditae DV prodigiorum liber / Ree. et emend. O. Iahn. Lipsiae: Typis et sumptibus Breitkopfii et Haertelii, 1853. P. 109−139.
  68. Ovid: In 6 vol. Vol. 1: Heroides and Amores / With an Eng. tr. by G. Showerman- Rev. by G. P. Goold. Cambridge (Massachusetts) — London: W. Heinemann- Harvard University Press, 1977. 536 p. (The Loeb Classical Library). PHI5.
  69. P. Ovidi Nasonis Metamorphoses / Recogn. brevique adn. cr. instr. R. J. Tarrant. Oxonii: E typographeo Clarendoniano, 2004. xlviii p., 501 p. (Scriptorum classicorum bibliotheca Oxoniensis).
  70. P. Ovidius Naso. Tristia / Ed. J. B. Hall. Stutgardiae et Lipsiae: In aedibus B. G. Teubneri, 1995. XXX p., 263 p. (Bibliotheca scriptorum Graecorum et Romanorum Teubneriana).1. Paul. Nol. Carm.1. Petr.
  71. Philod. Poem. 1 Janko Pind. Nem.1. Plat. Lach.-1. Phaedo-1. Tim.1. Plaut. Mil.- Pseud.1. Pontius1. Meropius1. Paulinus1. Nolanus.1. Carmina1. Petronius1. Arbiter.1. Satyricon
  72. Philodemus. De poematis liber I1. Pindarus. Nemea1. Plato. Laches-1. Phaedo-1. Timaeus
  73. T. Macc (i)us Plautus. Miles gloriosus- Pseudolus
  74. C. Plinius Secundus. Naturalis historia1. Plutarchus.1. Caesar-1. Publicola1. Plutarchus. Decommunibusnotitiisadversus1. Stoicos1. Plutarchus.1. Quaestionesconvivales1. Polemo. Declamationes
  75. M. Fabius Quintilianus. Institutio oratoria
  76. Rhetorica (= De ratione dicendi) ad Herennium
  77. C. Sallustius Crispus. Coniuratio Catilinae
  78. Scaliger I. C. Poetices libri septem
  79. Sexti Properti Elegiarum libri IV / Ed. P. Fedeli. Stutgardiae: Teubner, 1984. XXXV p., 352 p. (Bibliotheca scriptorum Graecorum et Romanorum Teubneriana). Declamationes XIX maiores Quintiliano falso adscriptae / Ed. L. Hakanson. Stutgardiae: BSB
  80. B. G. Teubner, 1982. XXXI p., 431 p. (Bibliotheca scriptorum Graecorum et Romanorum Teubneriana). PHI5.
  81. Sen. Ag.- HF- Phoen.- Tro.1. Sen. Ben.
  82. Sen. Brev.- Marc.- De ira- Pol.- Prov.- Vita beat.
  83. Annaeus Seneca Iunior. Agamemnon- Hercules Furens- Phoenissae- Troades L. Annaeus Seneca Iunior. De beneficiis
  84. Annaeus Seneca Iunior. De brevitate vitae (= Dial. 10) — Ad Marciam de consolatione (= Dial. 6) — De ira (= Dial. 3−5) — Ad Polybium de consolatione (= Dial. 11) — Ad Lucilium de Providentia (= Dial. 1) — De vita beata (= Dial. 7)
  85. Annaei Senecae Tragoediae- Incertorum auctorum Hercules Oetaeus, Octavia / Recogn. brevique adn. cr. instr. O. Zwierlein. Oxonii: E typographeo Clarendoniano, 1986. xxiv p., 483 p. (Scriptorum classicorum bibliotheca Oxoniensis).
  86. Servii Grammatici qui feruntur in Vergilii carmina commentarii / Rec. G. Thilo et H. Hagen. Lipsiae: In aedibus B. G. Teubneri, 1878−1902. 3 vol. PHI5.
  87. P. Papinius Statius. Silvae
  88. C. Sollius Apollinaris Sidonius / Ree. P. Mohr. Lipsiae: In aedibus B. G. Teubneri, 1895. P. 238−354.
  89. Strabonis Geographica / Ree. A. Meineke. Lipsiae: In aedibus B. G. Teubneri, 1877. 3 vol. (Bibliotheca scriptorum Graecorum et Romanorum Teubneriana). TLG.1.annes1. Stobaeus.1. Anthologium1. Strabo. Geographica1. Suet. lui.1. Tac. Ann.1. Tac. Dial.
  90. С. Suetonius Tranquillus. Divus Iulius
  91. S VF425 Stoicorum veterum fragmenta Sydenham
  92. P. Cornelius Tacitus. Ab excessu divi Augusti (= Annales)
  93. P. Cornelius Tacitus. Dialogus de oratoribus
  94. Timaeus Tauromenit. fr. Jacoby1. Thuc.
  95. Tzetz. Prooem. in Aristoph.1. P. Cornelius1. Tacitus.1. Historiae1. Albius1. Tibullus.1. Elegiae1. Appendix1. Tibulliana
  96. Timaeus Tauromenitanu s. 1. Thucydides. Historiae1. hannes Tzetzes. In Aristophanem bis bina prooemia 7iepi Koo^icpoiocc
  97. Cornelii Taciti Historiarum libri / Recogn. brevique adn. cr. instr. C. D. Fisher. Oxonii: E typographeo Clarendoniano, <1911>. (Scriptorum classicorum bibliotheca Oxoniensis).
  98. C. Valerius Flaccus Setinus Balbus. Argonautica
  99. Valerius Maximus. Facta et dicta memorabilia
  100. M. Terentius Varro. De lingua Latina
  101. P. Vergilius Maro. Aeneis- Eclogae- Georgica1. Q. Fabius1. urentius1. Victorinus.1. Explanationesin Rhetoricam1. M. Tulli1. Ciceronis
  102. P. Vergilii Maronis Opera / Recogn. brevique adn. cr. instr. R. A. B. Mynors. Oxonii: E typographeo Clarendoniano, 1969. xvi p., 452 p. (Scriptorum classicorum bibliotheca Oxoniensis).
  103. Rhetores Latini minores / Emendabat C. Halm. Lipsiae: In aedibus B. G. Teubneri, 1863. P. 153−304.1. Vita Luc. Vac. Badali1. Vita Pers. Rostagni
  104. Vita Verg. Don. Rostagni Zeno test. Diels-Kranz1. EaI1.
  105. Vita M. Annaei Lucani ex Vaccae qui diciturcommentario sub lata
  106. Vita Aulis Persi Flacci de commentario Probi Valeri sublata Vergilii vita1. Donatianaf
  107. Zeno Eleaticus. 1. XLMVDion.1. Thr. Hilgard1. cani Opera / Ree. R. Badali. Romae: Typis officinae polygraphicae, 1992. P. 402−405.
  108. Svetonio De poetis e Biografi minori / Rest, e com. di A. Rostagni. Torino: Chiantore, 1944. P. 168−176.
  109. Scholia Londinensia (L), Vaticana (V) et Marciana (M) in Dionysii Thracis Artem grammaticam Scholia Veneta (cod. Marciani gr. 822) in Iliadem
  110. Svetonio De poetis e Biografi minori / Rest, e com. di A. Rostagni. Torino: Chiantore, 1944. P. 71−107.
  111. Scholia Graeca in Homeri Iliadem: Scholia vetera / Ree. H. Erbse. Berolini: De Gruyter, 1969−1988. 7 vol. TLG.1. Ea Luc.
  112. Adnotationes super Lucanum
  113. B Luc. M. Annaei Lucani Commenta Bernensia S Nie. Ther. Scholia in Nicandri Theriaca XT Od. Scholia cod.1. Hamburgensis 56 in1. Odysseam
  114. Марк Анней Лукан. Фарсалия, или Поэма о гражданской войне / Пер.
  115. Л. Е. Остроумова- Ред., ст. и комм. Ф. А. Петровского. М.- Л.: Изд-во АН1
  116. Петроний Арбитр. Сатирикон / Пер. *** <В. А. Амфитеатрова> под ред Б. И. Ярхо. М.- Л.: Государственное издательство, 1924. 236 с.
  117. Луций Анней Сенека. О скоротечности жизни // Луций Анней Сенека. Философские трактаты / Пер. и комм. Т. Ю. Бородай. СПб.: Алетейя, 2000. С. 40−65.
  118. Фрагменты ранних стоиков / Пер. и комм. А. А. Столярова. М.: Греко-латинский кабинет Ю. А. Шичалина, 1998−2007. 3 т.1.I. Цитируемые словари
  119. OLD: Oxford Latin Dictionary. Oxford: At the Clarendon Press, 1968. xxiii p., 2126 p.
  120. ThLL: Thesaurus Linguae Latinae. T. 1-Х. Lipsiae: In aedibus B. G. Teubneri, 1900−2002.1. Научные работы
  121. Ahl F. Lucan: An Introduction. Ithaca- London: Cornell University Press, 1976. 379 p.
  122. Ahl F. The Art of Safe Criticism in Greece and Rome // The American Journal of Philology. Vol. CV. 1984. P. 174−208.
  123. Ahl F. M. Statius' 'Thebaid': A Reconsideration // Aufstieg und Niedergang der romischen Welt. Teilbd. 11.32.5. Berlin- New York: Walter De Gruyter, 1986. S. 2803−2912.
  124. Anzinger S. Schweigen im romischen Epos: Zur Dramaturgie der Kommunikation bei Vergil, Lucan, Valerius Flaccus und Statius. Berlin- New York: Walter De Gruyter, 2007. xi S., 408 S.
  125. Armisen-Marchetti M. Seneque et l’appropriation du temps // Latomus. T. LIV. 1995. P. 545−567.
  126. Arnold E. V. Roman Stoicism: Being Lectures on the History of the Stoic Philosophy with Special Reference to Its Development within the Roman Empire. Cambridge: At the University Press, 1911. 468 p.
  127. Ash R. (com.) Tacitus. Histories: Book II / Ed. by R. Ash. Cambridge: Cambridge University Press, 2007. xii p., 415 p. (Cambridge Greek and Latin Classics).
  128. Aumont J. Caton en Libye (Lucain, PHARSALE, IX, 294−949) // Revue des Etudes Anciennes. T. LXX. 1968. P. 304−320.
  129. Bachofen A. Casars und Lucans Bellum civile: Ein Inhaltsvergleich. Zurich: Juris Druck + Verlag, 1972. XI S., 176 S.
  130. Baier G. De Livio Lucani in carmine de bello civili auctore. Breslau:, 1874. 46 p.
  131. Bartsch S. Ideology in Cold Blood: A Reading of Lucan’s Civil War. Cambridge (Massachusetts) — London: Harvard University Press, 1997. x p., 224 p.
  132. Basore J. W. Direct Speech in Lucan as an Element of Epic Technic // Transactions and Proceedings of the American Philological Association. Vol. 35. 1904. P. xciv-xcvi.
  133. Beldon G. Lucanus «anceps» // Rivista di cultura classica e medioevale. Vol. XIV. 1972. P. 132−154.
  134. Bertoli E. Poesia e poetica in Lucano. Verona: II Segno Editrice, 1980. 126 p.
  135. R. (com.) M. Annaei Lucani Pharsalia / Cum notis Hugonis Grotii et Richardi Bentleii-. Strawberry-Hill: , 1760. 525 p.
  136. E. (com.) M. Annaei Lucani Bellum civile. Liber X / A cura di E. Berti. Firenze: Felice Le Monnier, 2000. 384 p.
  137. Bietenholz P. G. Historia and Fabula: Myths and Legends in Historical Thought from Antiquity to the Modern Age. Leiden- New York- Koln: E. J. Brill, 1994. ix p., 434 p.
  138. Billerbeck M. Aspects of Stoicism in Flavian Epic // Papers of the Liverpool Latin Seminar. Vol. 5. 1985. P. 341−356.
  139. Billerbeck M. Stoizismus in der romischen Epik neronischer und flavischer Zeit // Aufstieg und Niedergang der romischen Welt. Teilbd. 11.32.5. Berlin- New York: Walter De Gruyter, 1986. S. 3116−3151.
  140. Blissett W. Caesar and Satan // Journal of the History of Ideas. Vol. XVIII. 1957. P. 221−232.
  141. Bonner S. F. Lucan and the Declamatory Schools // The American Journal of Philology. Vol. LXXXVn. 1966. P. 257−289.
  142. Bowie E. L. Lies, Fiction and Slander in Early Greek Poetry // Lies and Fiction in the Ancient World / Ed. by C. Gill and T. P. Wiseman. Exeter: University of Exeter Press, 1993. P. 1−37.
  143. Bowra C. M. Aeneas and the Stoic Ideal // Greece and Rome. Vol. 3. 1933. P. 8−22.
  144. Brena F. Osservazioni al libro IX del Bellum civile // Interpretare Lucano / A cura di P. Esposito, L. Nicastri. Napoli: Arte tipografica, 1999. P. 275 301.
  145. Brink C. O. Horace on Poetry: Prolegomena to the Literary Epistles. Cambridge: Cambridge University Press, 1963. xip., 300 p.
  146. Brisset J. Les idees politiques de Lucain. Paris: Les Belles Lettres, 1964. 236 p.
  147. Brouwers J. H. Lucan uber Cato Uticensis als exemplar virtutis // Fructus centesimus: Melanges offerts a Gerard J. M. Bartelink a l’occasion de son soixante-cinquieme anniversaire / Publ. par A. A. R. Bastiaensen,
  148. A. Hilhorst, C. H. Kneepkens. Steenbrugis- Dordrecht: In abbatial S. Petri- Kluwer Academic Publishers, 1989. P. 49−60.
  149. Bruere R. T. Lucan’s Cornelia // Classical Philology. Vol. 46. 1951. P. 221 236.
  150. Brunschwig J. Stoic Metaphysics // Cambridge Companion to Stoics / Ed. by
  151. B. Inwood. Cambridge: Cambridge University Press, 2006. P. 206−232.
  152. Bulloch A. W. Hellenistic Poetry // Cambridge History of Classical Literature. Vol. I / Ed. by P. E. Easterling, B. M. W. Knox. Cambridge: Cambridge University Press, 1985. P. 541−621.
  153. Burck E. Sprache und Stil // Das romische Epos / Hgb. von E. Burck. Darmstadt: Wissenschaftliche Buchgesellschaft, 1979. S. 120−153.
  154. P. (com.) M. Fabii Quinctiliani De institutione oratoria libri duodecim, cum notis et animadversionibus virorum doctorum, summa cura recogniti et emendati per Petrum Burmannum. Lugduni Batavorum: Apud Isaacum Severinum, 1720. 2 T.
  155. P. (com.) M. Annaei Lucani Pharsalia / Cum commentario P. Burmanni. Leidae: Apud Conradum Wishoff, Danielem Goetval, et Georg. Jacob. Wishoff, fil. Conrad., 1740. 735 p.
  156. Burnett A. P. Signals from the Unconscious in Early Greek Poetry // Classical Philology. Vol. 86. 1991. P. 275−300.
  157. Castalio I. Lucani aliquot loci defensi adversus Iulium Caesarem Scaligerum // Miscellanea Italica erudita / Colleg. G. Robertus. Vol. I. Parmae: Typis Ioseph ab Oleo, et Hippolyti Rosati, <1690>. P. 65−66. (
  158. Castelar y Ripoll E. Lucano, su vida, su genio, su poema. Madrid: Imprenta de Marin y Lavina, 1857. 28 p.
  159. Cazzaniga I. L’episodio dei serpi libici in Lucano e la tradizione dei Theriaka nicandrei // Acme. Vol. 10. 1957. P. 27−41.
  160. Cazzaniga I. Per Nicandro Colofonio la Titanomachia fu opera autentica di Esiodo // Rendiconti dell’Istituto Lombardo. Classe di lettere, scienze morali e storiche. Vol. 109. 1975. P. 173−180.
  161. Coffee N. The Commerce of War: Exchange and Social Order in Latin Epic. Chicago- London: The University of Chicago Press, 2009. xi p., 326 p.
  162. Cole T. Ovid, Varro and Castor of Rhodes: The Chronological Architecture of Ovid’s Metamorphoses // Harvard Studies in Classical Philology. Vol. Cn. 2004. P. 355−422.
  163. Colish M. L. The Stoic Tradition from Antiquity to the Early Middle Ages. Leiden: E. J. Brill, 1985. 2 vol.
  164. Connors C. Petronius the Poet: Verse and Literary Tradition in the Satyricon. Cambridge: Cambridge University Press, 1998. 166 p.
  165. Conte G. B. La guerra civile nella rievocazione del popolo: Lucano, II 67—233: Stile e forma della Pharsalia // Maia. Vol. XX. 1968. P. 224−253.t
  166. Conte G. B. Memoria dei poeti e sistema letterario: Catullo, Virgilio, Ovidio, Lucano. Torino: Einaudi, 1974. 108 p.
  167. Conte G. B. La 'Guerra civile' di Lucano: Studi e prove di commento. Urbino: Quattro Venti, 1988. 121 p.
  168. Coope U. Time for Aristotle. Oxford: Clarendon Press, 2005. ix p., 194 p.
  169. Cowan R. Sklenar R. The Taste for Nothingness. Ann Arbor, 2003 // Bryn Mawr Classical Review. 2004.09.40.
  170. Cowan R. Introduction // Dilke O. A. W. (com.) Statius. Achilleid / Ed. with intr., app. cr. and notes by O. A. W. Dilke- New intr. and bibliogr. by R. Cowan. Bristol: Phoenix Press, 2005. P. vii-xxv.
  171. Croizy-Naquet C. Ecrire l’histoire romaine au debut de XlIIe siecle: L’histoire ancienne jusqu’a Cesar et Les faits des Romains. Paris: Honore Champion Editeur, 1999. 344 p.
  172. Crosland J. Lucan in the Middle Ages: With Special Reference to the Old French Epic // The Modern Language Review. Vol. 25. 1930. P. 32−51.
  173. Culler J. The Pursuit of Signs: Semiotics, Literature, Deconstruction. London- Henley: Routledge and Kegan Paul, 1981. xiii p., 242 p.
  174. Cumpfe N. K. Napodobil-li Florus Lukana? // Listy filologicke a paedagogicke. RocnikXI. 1884. S. 220−224.
  175. D’Alessandro Behr F. Feeling History: Lucan, Stoicism, and the Poetics of Passion. Columbus: The Ohio State University Press, 2007. 259 p.
  176. Dahlmann H. Vates // Dahlmann H. Kleine Schriften. Hildesheim- New York: Georg Olms Verlag, 1970. S. 35−52.
  177. De Jong I. Narrators and Focalizers: The Presentation of the Story in the Iliad. Amsterdam: B. R. Gruner, 1989. xv p., 317 p.
  178. De Nadai J.-C. Rhetorique et poetique dans la Pharsale de Lucain: La crise de la representation dans la poesie antique. Louvain- Paris: Peeters, 2000. 363 p.
  179. Deila Corte F. Virgilio // Enciclopedia Virgiliana / Dir. da F. Deila Corte. Vol. V**. Roma: Istituto della Enciclopedia Italiana fondata da Giovanni Treccani, 1991. P. 2−97.
  180. Dewar M. Laying it on with a Trowel: The Proem to Lucan and Related Texts // The Classical Quarterly. Vol. XLIV. 1994. P. 199−211.
  181. Dick B. F. The Technique of Prophecy in Lucan // Transactions and Proceedings of American Philological Association. Vol. 94. 1963. P. 37−49.
  182. Dick B. F. The Role of the Oracle in Lucan’s De Bello Civili // Hermes. Bd. 93. 1965. S. 460—466.
  183. Dietz D. B. Historia in the Commentary of Servius // Transactions of the American Philological Association. Vol. 125. 1995. P. 61−97.
  184. Dilke O. A. W. Lucan’s Political Views and the Caesars // Neronians and Flavians: Silver Latin I / Ed. by D. R. Dudley. London- Boston: Routledge and Kegan Paul, 1972. P. 62−82.
  185. Dilke O. A. W., Postgate J. P. (com.) Lucan. De bello civili VII / Revised from the ed. of J. P. Postgate by O. A. W. Dilke. Cambridge: Cambridge University Press, 1960. 182 p.
  186. Dingel J. Seneca und die Dichtung. Heidelberg: Carl Winter -Universitatsverlag, 1974. 142 S.
  187. Dinter M. Lucan’s Epic Body // Lucan im 21. Jahrhundert / Hgb. von C. Walde. Munchen- Leipzig: K. G. Saur, 2005. S. 295−312.
  188. Dominik W. J. The Mythic Voice of Statius: Power and Politics in the Thebaid. Leiden- New York- Koln: E. J. Brill, 1994. xiv p., 198 p.
  189. Due O. S. An Essay on Lucan // Classica et Mediaevalia. Vol. XXIII. 1962. P. 68−132.
  190. Due O. S. Lucain et la philosophie // Lucain / Prepar. par M. Durry. Geneve: Fondation Hardt, 1970. P. 233−257.
  191. Eldred K. O. Poetry in Motion: The Snakes of Lucan // Helios. Vol. 27. 2000. P. 63−74.
  192. Effe B. Zum Eingang von Nikanders Theriaka // Hermes. Bd. 102. 1974. S. 119−121.
  193. Esposito P. Il racconto delia strage: Le battaglie nella Pharsalia. Napoli: Loffredo, 1987. 144 p.
  194. Esposito P. Paradosso ed esemplarita nell’episodio di Vulteio (B.C. IV 402— 581) // Vichiana. Vol. III. 2001. P. 39−63.
  195. Fantham E. Caesar and the Mutiny: Lucan’s Reshaping of the Historical Tradition in De bello civili 5. 237−373 // Classical Philology. Vol. 80. 1985. P. 119−131.
  196. Fantham E. Lucan’s Medusa-Excursus: Its Design and Purpose // Materiali e discussioni per l’analisi dei testi classici. Vol. 29. 1992. P. 95−119.
  197. E. (com.) Lucan. De bello civili: Book II / Ed. by E. Fantham. Cambridge: Cambridge University Press, 1992. xi p., 244 p. (Cambridge Greek and Latin Classics).
  198. Fantuzzi M., Hunter R. L. Tradition and Innovation in Hellenistic Poetry. Cambridge: Cambridge University Press, 2004. xp., 511 p.
  199. Farrell J. Towards a Rhetoric of (Roman?) Epic // Roman Eloquence: Rhetoric in Society and Literature / Ed. by W. J. Dominik. London- New York: Routledge, 1997. P. 131−146.
  200. Feeney D. C. The, Taciturnity of Aeneas // The Classical Quarterly. Vol. 33. 1983. P. 204−219.
  201. Feeney D. C. History and Revelation in Vergil’s Underworld // Proceedings of the Cambridge Philological Society. Vol. 32. 1986. P. 1−24.
  202. D. C. 'Stat magni no minis umbra'. Lucan on the Greatness of Pompeius Magnus // The Classical Quarterly. Vol. 36. 1986. P. 239−243.
  203. Feeney D. C. The Gods in Epic: Poets and Critics of the Classical Tradition. Oxford: Clarendon Press, 1991. 449 p.
  204. Feeney D. C. Epilogue: Towards an Account of the Ancient World’s Concept of Fictive Belief // Lies and Fiction in the Ancient World / Ed. by C. Gill and T. P. Wiseman. Exeter: University of Exeter Press, 1993. P. 230 244.
  205. Flores E. Commentario al libro I // Quinto Ennio. Annali. Vol 2. Napoli: Liguori, 2000. P. 23−64.
  206. Flory S. The Meaning of to firi p.-i>ea>5?← (1.22.4) and the Usefulness of Thucydides' History// Classical Journal. Vol. 85. 1990. P. 193−208.
  207. C. J. (com.) Catullus. Oxford: Oxford University Press, 1978. xxviii p., 422 p.
  208. Fowler D. Deviant Focalization in Virgil’s Aeneid // Proceedings of the Cambridge Philological Society. Vol. 216. 1990. P. 42−63.
  209. Fowler D. Modern Literary Theory and Latin Poetry: Some Anglo-American Perspectives //Arachnion. № 2. 1995.
  210. Frank: M. (com.) Seneca’s Phoenissae: Introduction and Commentary. Leiden- New York- Koln: E. J. Brill, 1995. xvii p., 268 p.
  211. J. G. (com.) P. Ovidius Naso. Fastorum libri sex / Ed. with a tr. and com. by Sir J. G. Frazer. London: Macmillan, 1929. 5 vol.
  212. Fuhrmann M. Die Funktion grausiger und ekelhafter Motive in der lateinischen Dichtung// Die nicht mehr schonen Kunste: Grenzphanomene des Asthetischen / Hgb. von H. R. Jau?. Munchen: Wilhelm Fink Verlag, 1968. S. 23−66.
  213. M. (com.) Huysmans J.-K. A rebours / Texte pres., etab. et annot. par M. Fumaroli. Paris: Gallimard, 1977. 433 p.
  214. Fusillo M. Apollonius Rhodius as «Inventor» of the Interior Monologue // A Companion to Apollonius Rhodius / Ed. by T. D. Papanghelis and A. Rengakos. Leiden- Boston- Koln: Brill, 2001. P. 127−146.
  215. Gagliardi D. Lucano poeta della liberta. Napoli: Libreria scientifica editrice, 1970. 190 p.
  216. D. (com.) M. Annaei Lucani Belli civilis liber septimus / Intr., testo er. e com. a cura di D. Gagliardi. Firenze: La nuova Italia, 1975. XXVI p., 125 p.
  217. Gagliardi D. Osservazioni sul libro X della Pharsalia // Bollettino di studi latini. Vol. 8. 1978. P. 245−251.
  218. Gagliardi D. II testamento di Pompeo (nota a Phars. IX 87−97) // Vichiana. Vol. 9. 1980. P. 329−331.
  219. Gagliardi D. II successo negato: Considerazioni in margine all’episodio di Amicla in Lucano // Atene e Roma. Vol. XXXIV. 1990. P. 169−175.
  220. Gagliardi D. II tempo in Seneca filosofo. Napoli: M. D’Auria Editore, 1998. 143 p.
  221. Gagliardi D. Sui composti nominali in Lucano: Osservazioni di lingua e stile // Interpretare Lucano / A cura di P. Esposito, L. Nicastri. Napoli: Arte tipografica, 1999. P. 87−107.
  222. Galinsky K. The Anger of Aeneas // The American Journal of Philology. Vol. CIX. 1988. P. 321−348.
  223. Gall D. Masse, Heere und Feldherren in Lucans Pharsalia // Lucan im 21. Jahrhundert / Hgb. von C. Walde. Munchen- Leipzig: K. G. Saur, 2005. S. 89−110.
  224. Ganiban R. T. Statius and Vergil: The Thebaid and the Reinterpretation of the Aeneid. Cambridge: Cambridge University Press, 2007. x p., 258 p.
  225. GentheH. De M. Annaei Lucani vita et scriptis. Berolini: Typis expressit Gustavus Schade, 1859. 88 p.
  226. George D. B. The Meaning of Pharsalia Revisited // Studies in Latin Literature and Roman History / Ed. by C. Deroux. Vol. VI. Bruxelles: Latomus, 1992. P. 362−389.
  227. George P. A. Petronius and Lucan De Bello Civili // The Classical Quarterly. Vol. 24. 1974. P. 119−133.
  228. R. J. (com.) M. Annaei Lucani De bello civili liber I / Ed. by R. J. Getty. Cambridge: At the University Press, 1940. Ixvi p., 155 p.
  229. Gill C. Personality in Greek Epic, Tragedy and Philosophy: The Self in Dialogue. Oxford: Clarendon Press, 1996. xp., 510 p.
  230. Girard J. Un Poete republicain sous Neron, la Pharsale de Lucain // Revue des deux mondes. T. 10. Annee XLV. Periode III. 1875. P. 423−444.
  231. Goebel G. H. Rhetorical and Poetical Thinking in Lucan’s Harangues (7.250−382) // Transactions and Proceedings of the American Philological Association. Vol. 111. 1981. P. 79−94.
  232. Goodyear F. R. D. (com.) The Annals of Tacitus. Vol. I (Annals 1.1−54). Cambridge: Cambridge University Press, 1972. x p., 367 p. (Cambridge Classical Texts and Commentaries).
  233. Gorman V. B. Lucan’s Epic «Aristeia» and the Hero of the «Bellum Civile» // The Classical Journal. Vol. 96. 2001. P. 263−290.
  234. Gow A. S. F., Schofield A. F. (com). Nicander. The Poems and Poetical Fragments. Cambridge: At the University Press, 1953. xii p., 247 p.
  235. Gowers E. Virgil’s Sibyl and the 'Many Mouths' Cliche (Aen. 6.625−7) // The Classical Quarterly. Vol. 55. 2005. P. 170−182.
  236. Gowing A. M. Empire and Memory: The Representation of the Roman Republic in Imperial Culture. Cambridge: Cambridge University Press, 2005. xivp., 178 p. (Roman Literature and Its Contexts).
  237. Graf F. Myth in Ovid // Cambridge Companion to Ovid / Ed. P. R. Hardie. Cambridge: Cambridge University Press, 2006. P. 108−121.
  238. Green C. M. C. «Stimulos dedit aemula virtus»: Lucan and Homer Reconsidered //Phoenix. Vol. 45. 1991. P. 230−254.
  239. Grenade P. Le mythe de Pompee et les Pompeiens sous les Cesars // Revue des Etudes Anciennes. T. LU. 1950. P. 28−63.
  240. Griffin M. T. Seneca: A Philosopher in Politics. Oxford: Clarendon Press, 2003. xii p., 520 p.
  241. Grillone A. Il sogno nell’epica Latina: Tecnica e poesia. Palermo: Ando Editori, 1967. 173 p.
  242. Grimai P. Place et role du temps dans la philosophie de Seneque // Grimai P. Rome: La litterature et l’histoire: Rome: Ecole francaise de Rome, 1986. T. I. P. 585−602.
  243. Gruppe O., Pfister F. Unterwelt // Ausfiirliches Lexikon der Griechischen und Romischen Mythologie / Hgb. von W. H. Roscher. Bd. VI. Leipzig- Berlin: Verlag und Druck von B. G. Teubner, 1937. Col. 35−95.
  244. Guietus F. Excerpta ex notulis a Fr. Guieto margini ed Grot adscriptis // Oudendorpius F. (com.) M. Annaei Lucani Cordubensis Pharsalia. Lugduni Batavorum: Apud -Samuelem Luchtmans, 1728. P. 886−910.
  245. Gutzwiller K. J. Literary Criticism // A Companion to Hellenistic Literature / Ed. by J. J. Clauss and M. Cuypers. Maiden: Wiley-Blackwell, 2010. P. 337−365.
  246. Haffter H. Untersuchungen zur altlateinischen Dichtersprache. Berlin: Weidmann, 1934. vii S., 153 S.
  247. H. 'Dem schwanken Zunglein lauschend wachte Casar dort' //. Museum Helveticum. Bd. 14. 1957. S. 118−126.
  248. J. B. (com.) Claudian. De raptu Proserpinae / Ed. with an intr. and com. by J. B. Hall. Cambridge: Cambridge University Press, 1969. ix p., 252 p. (Cambridge Classical Texts and Commentaries).
  249. Hardie P. R. Virgil’s Aeneid: Cosmos and Imperium. Oxford: Clarendon Press, 1986. x p., 405 p.
  250. Hardie P. R. The Epic Successors of Virgil: A Study in the Dynamics of a Tradition. Cambridge: Cambridge University Press, 1993. xii p., 129 p. (Roman Literature and Its Contexts).
  251. P. R. (com.) Virgil. Aeneid: Book IX / Ed. by P. R. Hardie. Cambridge: Cambridge University Press, 1994. vii p., 259 p. (Cambridge Greek and Latin Classics).
  252. Hardie P. R. Virgil and Tragedy // Cambridge Companion to Virgil / Ed. by C. A. Martindale. Cambridge: Cambridge University Press,^ 1997. P. 312 326.
  253. Hardie P. R. Fame and Defamation in the Aeneid: The Council of Latins (Aen. 11.225167) // Vergil’s Aeneid: Augustan Epic and Political Context / Ed. by H.-P. Stahl. London: Duckworth- The Classical Press of Wales, 1998. P. 243−270.
  254. Hardie P. R. Ovid’s Poetics of Illusion. Cambridge: Cambridge University Press, 2002. viii p., 365 p.
  255. Hardie P. R. In the Steps of the Sibyl: Tradition and Desire in the Epic Underworld // Material! e discussioni per l’analisi dei testi classici. Vol. 52. 2004. P. 143−156.
  256. Harris J. Pompeii Awakened: A Story of Rediscovery. London- New York: I. B. Tauris, 2007. xi p., 308 p.
  257. S. J. (com.) Vergil. Aeneid 10. Oxford: Clarendon Press, 1991. xl p., 303 p.
  258. C. E. (com.) M. Annaei Lucani Pharsalia / Ed. with Engl, notes by C. E. Haskins- With an intr. by W. E. Heitland. London- Cambridge: George Bell and Sons- Deighton, Bell and Co., 1887. cxxxi p., 398 p.
  259. Haussler R. Das historische Epos von Lucan bis Silius und seine Theorie: Studien zum historischen Epos der Antike. Heidelberg: Winter, 1978. 2 T.
  260. Heitland W. E. Introduction // M. ArmaeiiLucam Pharsalia / Edi with English notes by G. E. Haskins. London- Cambridge: George Bell and Sons- Deighton, Bell and Co., 1887. P. vii-cxxxi.
  261. Helzle M. Indocilis privata loqui: The Characterization of Lucan’s Caesar // Symbolae Osloenses. Vol. LX1X. 1994. P. 121−136.
  262. Henderson J. Lucan / The Word at War // The Imperial Muse: Ramus, Essays on Roman Literature of the Empire. To Juvenal through Ovid1 / Ed. by A. J. Boyle. Victoria: Aureal Publications, 1988. P. 122−164.'
  263. Henry E. The Vigour of Prophecy: A Study of Virgil’s Aeneid. Carbondale: Southern Illinois University Press, 1989. xii p., 228 p.
  264. Hentze C. Die Chorreden in den homerischen Epen//Philologus. Bd. LXIV. 1905. S. 254−268.
  265. Herman L., Vervaeck B. Ideology // Cambridge Companion to Narrative / Ed: by D. Herman. Cambridge: Cambridge University Press, 2007. P. 217— 230.
  266. Hershkowitz D. The Madness of Epic: Reading Insanity from Homer to Statius. Oxford: Clarendon Press, 1998. xiii p., 346 p.
  267. Heuze P. L’image du corps dans l'?uvre de Virgile. Rome: Ecole francaise de Rome, 1985. Vin p., 675 p.
  268. Heyworth S. J. Cynthia: A Companion to the Text of Propertius. Oxford: Oxford University Press, 2007. xvi p., 647 p.
  269. Highet G. The Speeches in Vergil’s Aeneid. Princeton: Princeton University Press, 1972. 380 p.
  270. Hilberg I. Ist die Ilias Latina von einem Italicus verfasst oder einem Italicus gewidmet? // Wiener Studien. Bd. XXI. 1899. S. 264−305.
  271. Hinds S. The Metamorphosis of Persephone: Ovid and the Self-conscious Muse. Cambridge: Cambridge University Press, 1987. xiii p., 182 p.
  272. Hinds S. Generalizing about Ovid // The Imperial Muse: Ramus Essays on Roman Literature of the Empire. To Juvenal through Ovid / Ed. by A. J. Boyle. Victoria: Aureal Publications, 1988. P. 4−31.
  273. Hinds S. Allusion and Intertext: Dynamics of Appropriation in Roman Poetry. Cambridge: Cambridge University Press, 1998. xvp., 155 p. (Roman Literature and Its Contexts).
  274. Hodges G. W. Q. Ethnographic Characterisation in Lucan’s Bellum civile. Columbus: The Ohio State University, 2004. vii p., 238 p.
  275. A. S. (com.) Fragments of Roman Poetry c. 60 BC AD 20 / Ed. with an intr., transi, and com. A. S. Hollis. Oxford: Oxford University Press, 2007. xviii p., 440 p.
  276. Holmes N. Nero and Caesar: Lucan 1.33−66 // Classical Philology. Vol. 94. 1999. P. 75−81.
  277. Holzberg N. Die romische Liebeselegie: Eine Einfuhrung. Darmstadt: Wissenschaftliche Buchgesellschaft, 2001. 158 S.
  278. Hosius C. De imitatione scriptorum Romanorum imprimis Lucani. Greifswald: F. W. Kunike, 1907. 32 p.
  279. Hosius C. Praefatio // Lucani De bello civili libri decern / Ed. C. Hosius. Lipsiae: In aedibus B. G. Teubneri, 1913. P. V-LVHI. (Bibliotheca scriptorum Graecorum et Romano rum Teubneriana).
  280. A. E. // M. Annaei Lucani Belli civilis libri decern / Editorum in usum ed. A. E. Housman. Oxonii: Apud Basilium Blackwell, 1970. P. v—xxxv.
  281. HovenR. Stoicisme et stoiciens face au probleme de l’au-dela. Paris: Les Belles Lettres, 1971. 179 p.
  282. Hubner U. Episches und Elegisches am Anfang des dritten Buches der 'Pharsalia' //Hermes. Bd. 112. 1984. S. 227−239.
  283. Hunink V. Lucan’s Last Words // Studies in Latin Literature and Roman History / Ed. by C. Deroux. Vol. VI. Bruxelles: Latomus, 1992. P. 390−407.
  284. V. (com.) M. Annaeus Lucanus. Bellum civile. Book III: A Commentary. Amsterdam: J. C. Gieben, 1992. xxiii p., 305 p.
  285. Hunink V. Lucan’s Praise of Nero // Papers of the Leeds International Latin Seminar. Vol. 7. 1993. P. 135−140.
  286. V. 'Lucan Reclaimed':: Interpretare Lucano / A cura di P. Esposito, L. Nicastri. Napoli, 1999 // The Classical Review. Vol. 52. 2002. P. 68−70.
  287. Hunink V. Salemme C. Lucano: La storia verso la rovina. Napoli, 2002 //Mnemosyne. Vol. LVII. 2004. P. 107−108.
  288. Hunter R. L. Horace on Friendship and Free Speech // Hermes. Bd. 113. 1985. S. 480—490.
  289. Press, 1985. x p., 342 p. 181. Inwood B. Seneca in His Philosophical Milieu // Harvard Studies in
  290. Classical Philology. Vol. XCVII. 1995. P. 63−76. 182. Inwood B. The Will in Seneca the Younger // Classical Philology. Vol. 95. 2000. P. 44−60.
  291. B. Williams G. D. (com.) Seneca. De otio- De brevitate vitae. Cambridge, 2003 // Classical World. Vol. 97. 2004. P. 465 466.
  292. Janko R. Aristotle on Comedy: Towards a Reconstruction of Poetics II. London: Duckworth, 1984. x p., 294 p.
  293. R. (ed.) Philodemus. On poems. Book one / Ed. with intr., tr. and com. by R. Janko. Oxford: Oxford University Press, 2000. 591 p.
  294. Johnson W. R. Momentary Monsters: Lucan and His Heroes. Ithaca- London: Cornell University Press, 1987. xiiip., 145 p.
  295. Johnson W. R. The Death of Pleasure: Literary Critics in Technological Societies // The Interpretation of Roman Poetry: Empiricism or Hermeneutics? / Ed. by K. Galinsky. Frankfurt am Main- Bern- New York- Paris: Peter Lang, 1992. P. 200−214.
  296. Juhnke H. Homerisches in romischer Epik flavischer Zeit: Untersuchungen zu Szenennachbildungen und Strukturentsprechungen in Statius' Thebais und Achilleis und in Silius' Punica. Munchen: C. H. Beck, 1972. xxiii* S., 414 S.
  297. Kaestner E. Quaestionum in Lucani Pharsaliam Particula I. Gubenae: Typis Holzii, 1824. 23 p.
  298. A. J. (com.) L. Annaeus Seneca. Troades / Intr., text, com. and Dutch tr. by A. J. Keulen. Groningen: Rijksuniversiteit Groningen, 2000. 615 p.
  299. D. (com.) Aratus. Phaenomena / Ed. with intr., transi, and comm. by D. Kidd. Cambridge: Cambridge University Press, 1997. xxiii p., 590 p. (Cambridge Classical Texts and Commentaries).
  300. G. S. (com.) The Iliad: A Commentary / Gen. Ed. G. S. Kirk. Vol. I: Books 1−4. Cambridge: Cambridge University Press, 1985. xxvp., 409 p.
  301. Korenjak M. Die Erichtoszene in Lukans Pharsalia: Einleitung, Text, Ubersetzung, Kommentar. Frankfurt am Main- Berlin- Bern- New York- Paris- Wien: Peter Lang, 1996. 253 s.
  302. Krostenko B. A. Cicero, Catullus and the Language of Social Performance. Chicago- London: University of Chicago Press, 2001. xvi p., 360 p.
  303. La Harpe J. F. Cours de litterature ancienne et moderne. Paris: Chez P. Dupont, libraire, et chez Ledentu, libraire, 1826. 18 t.
  304. Lapidge M. Lucan’s Imagery of Cosmic Dissolution // Hermes. Bd. 107. 1979. S. 344−370.
  305. Lausberg M. Lucan und Homer // Aufstieg und Niedergang der romischen Welt. Teilbd. II.32.3. Berlin- New York: Walter De Gruyter, 1985. S. 15 651 622.
  306. Lausberg M. Epos und Lehrgedicht: Ein Gattungsvergleich am Beispiel von Lucans Schlangenkatalog // Wurzbrurger Jahrbucher fur die Altertumswissenschaft. Bd. 16. 1990. S. 173−203.
  307. Lazzarini C. Historia/fabula: forme della costruzione poetica virgiliana nel commento di Servio all’Eneide // Materiali e discussioni per l’analisi dei testi classici. Vol. 12. 1984. P. 117−144.
  308. Lefevre E. Mono logo // Enciclopedia Virgiliana. Roma: Istituto della Enciclopedia Italiana fondata da Giovanni Treccani, 1987. Vol. III. P. 568 570.
  309. Lefkowitz M. R. The Lives of the Greek Poets. London: Duckworth, 1981. xip., 187 p.
  310. Leigh M. Lucan: Spectacle and Engagement. Oxford: Clarendon Press, 1997. ix p., 366 p.
  311. Leigh M. Lucan and the Libyan Tale // The Journal of Roman Studies. Vol. 90. 2000. P. 95−109.
  312. P. (com.) M. Annaei Lucani De bello civili liber primus / Texte lat. publ. avec app. er., com. et intr. par P. Lejay. Paris: Librairie C. Klincksieck, 1894. CIV p., 94 p.
  313. Leloup P. J. De poesi epica et Pharsalia Lucani disputatio philologica. Augustae Trevirorum: Typis Hetzrodtii, 1827. 32 p.
  314. Lemaire P.-A. (com.) M. Annaei Lucani Pharsalia / Cum varietate lectionum, argumentis et selectis variorum adnotationibus quibus suas addidit P.-A. Lemaire. Parisiis: ColligebatN. E. Lemaire, 1830−1832. 3 vol.
  315. Lieberg G. Poeta Creator: Studien zu einer Figur der antiken Dichtung. Amsterdam: Verlag J. C. Gieben, 1982. ix S., 179 S.
  316. Ling R., Ling L. The Insula of the Menander at Pompeii. Oxford: Oxford University Press, 1997−2005. 2 vol.
  317. Lintott A. W. Lucan and the History in the Civil War // The Classical Quarterly. Vol. 21. 1971. P. 488−505.
  318. Lipscomb H. C. Aspects of the Speech in Vergil and the Later Roman Epic // The Classical Weekly. Vol. II. 1908−1909. P. 114−117.
  319. A. A. (Anthony), Sedley D. N. The Hellenistic Philosophers. Cambridge: Cambridge University Press, 1987. 2 vol.
  320. A. A. (Anthony) Stoic Readings of Homer // Homer’s Ancient Readers: The Hermeneutics of Greek Epic’s Earliest Exegetes / Ed. by R. Lamberton and J. J. Keaney. Princeton: Princeton University Press, 1992. P. 41−66.
  321. A. (Alex) Lucan and Moral Luck // The Classical Quarterly. Vol. 57. 2007. P. 183−197.
  322. Lossau M. Akrostisches Ritardando, Lucan 3, 1−9 // Wiener Studien. Bd. 100. 1987. S. 133−135.
  323. Loupiac A. La poetique des elements dans La Pharsale de Lucain. Bruxelles: Latomus, 1998. 235 p.
  324. Lynch J. P. Laocoon and Sinon: Virgil, Aeneid 2.40−198 // Greece and Rome. Vol. XXVII. 1980. P. 170−179.
  325. Lyne R. O. A. M. Further Voices in Vergil’s Aeneid. Oxford: Clarendon Press, 1987. x p., 254 p.
  326. Magnelli E. Nicander’s Chronology: A Literary Approach // Beyond the Canon / Ed. by M. A. Harder, R. F. Regtuit, G. C. Wakker. Leuven- Dudley: Peeters, 2006. P. 185−204.
  327. Malamud M. Gnawing at the End of the Rope: Poets on the Field in Two Vergilian Catalogues // Ramus. Vol. 27. 1998. P. 95−126.
  328. Malamud M. Pompey’s Head and Cato’s Snakes // Classical Philology. Vol. 98. 2003. P. 31−44.
  329. Malcovati E. Sul prologo della Farsaglia // Athenaeum. Vol. XXIX. 1951. P. 100−108.
  330. Markus D. D. The Politics of Epic Performance in Statius // Flavian Rome: Culture, Image, Text / Ed. by A. J. Boyle, W. J. Dominik. Leiden- Boston: E. J. Brill, 2003. P. 431467.
  331. Marks R. Getting Ahead: Decapitation as Political Metaphor in Silius Italicus' Punica//Mnemosyne. Vol. LXI. 2008. P. 66−88.
  332. Marti В. M. Seneca’s Tragedies: A New Interpretation // Transactions and Proceedings of the American Philological Association. Vol. 76. 1945. P. 216−245.
  333. Marti В. M. The Meaning of the Pharsalia // The American Journal of Philology. Vol. LXVI. 1945. P. 352−376.
  334. Marti В. M. Lucan’s Narrative Techniques // Parola del passato. Vol. XXX. 1975. P. 74−90.
  335. Martindale C. A. Paradox, Hyperbole and Literary Novelty in Lucan’s De bello civili // Bulletin of the Institute of Classical Studies. № 23. 1976. P. 45−54.
  336. Martindale C. A. Redeeming the Text: Latin Poetry and the Hermeneutics of Reception. Cambridge: Cambridge University Press, 1993. xvii p., 117 p. (Roman Literature and Its Contexts).
  337. Masters J. Poetry and Civil War in Lucan’s 'Bellum Civile'. Cambridge- New York- Port Chester- Melbourne- Sydney: Cambridge University Press, 1992. xiv p., 271 p.
  338. Masters J. Deceiving the Reader: The Political Mission of Lucan Bellum Civile 7 // Reflections of Nero: Culture, History and Representation / Ed. by J. Eisner, J. Masters. London: Duckworth, 1994. P. 151−176.
  339. Matthews M. Caesar and the Storm: A Commentary on Lucan De bello civili, Book 5 lines 476−721. Oxford- Bern- Berlin- Bruxelles- Frankfurt am Main- New York- Wien: Peter Lang, 2008. 321 p.
  340. R. (com.) Lucan. Civil War VIII / Ed. with a com. by R. Mayer. Warminster: Aris & Philips, 1981. x p., 197 p.
  341. R. (com.) Tacitus. Dialogus de oratoribus / Ed. by R. Mayer. Cambridge: Cambridge University Press, 2001. ix p., 227 p. (Cambridge Greek and Latin Classics).
  342. Menz W. Caesar und Pompeius im Epos Lucans: Zur Stoffbehandlung und Charakterschilderung in Lucans «Pharsalia». Berlin: Humboldt-Universitat, 1952.
  343. Micozzi L. Aspetti del? influenza di Lucano nella Tebaide // Interpretare Lucano / A cura di P. Esposito, L. Nicastri. Napoli: Arte tipografica, 1999. P. 343−388.
  344. Millard I. E. Lucani sententia de deis et fato. Traiecti ad Rhenum: Apud P. H. Reyers, 1891. 124 p.
  345. Miller P. A. Subjecting Verses: Latin Love Elegy and the Emergence of the Real. Princeton- Oxford: Princeton University Press, 2004. x p., 318 p.
  346. Miura Y. Lucanea: Bellum Civile and Speech of Anonymous People // Journal of Classical Studies. Vol. XXVIII. 1980. P. 163−164.
  347. Moore C. H. Prophecy in the Ancient Epic // Harvard Studies in Classical Philology. Vol. XXXII. 1921. P. 99−175.
  348. Morel W. Iologica//Philologus. Bd. 83. 1928. S. 347−353.
  349. Moretti G. Catone al bivio: Via delia virtu, lotta coi mostri e viaggio ai confini del mondo: II modello di Eracle nel IX del Bellum Civile // Interpretare Lucano / A cura di P. Esposito, L. Nicastri. Napoli: Arte tipografica, 1999. P. 237−252.
  350. Morford M. P. O. The Poet Lucan: Studies in Rhetorical Epic. Oxford: Basil Blackwell, 1967. xi p., 90 p.
  351. Morford M. P. O. The Purpose of Lucan’s Ninth Book // Latomus. T. XXVI. 1967. P. 123−129.
  352. Most G. W. Disiecti membra poetae: The Rhetoric of Dismemberment in Neronian Poetry // Innovations of Antiquity / Ed. by R. Hexter, D. Seiden. New York- London: Routledge, 1992. P. 391−419.
  353. Mudry P. Le reve de Pompee ou Le temps aboli: Lucain, Pharsale 7, 1−44 // Etudes de lettres. T. 2. 1991. P. 77−88.
  354. Munzer F. Cassius 87 // Paulys Real-Encyclopadie der classischen Altertumswissenschaft / Hgb. von G. Wissowa. Bd. III. Halbbd. VI. Stuttgart: J. B. Metzlerscher Verlag, 1899. Col. 1744.
  355. Munzer F. Horatius 10 // Paulys Real-Encyclopadie der classischen Altertumswissenschaft / Neue Bearb. begon. von G. Wissowa- Hgb. von W. Kroll. Bd. VIII. Halbbd. XVI. Stuttgart: Alfred Druckenmuller Verlag, 1913. Col. 2331−2336
  356. Nagy G. Homeric Questions. Austin: University of Texas" Press, 1996. 180 p.
  357. Narducci E. II tronco di Pompeo // Maia. Vol. XXV. 1973i P. 317−325.
  358. Narducci E. La prowidenza crudele: Lucano e la distruzione dei miti augustei. Pisa: Giardini Editori e Stampatori, 1979. 171 p.
  359. Narducci E. Pauper Amyclas (Modelli etici e poetici in un episodio delia Pharsalia) //Maia. Vol. XXXV. 1983. P. 183−194.
  360. Narducci E. Deconstructing Lucan: Owero le nozze (coi fichi secchi) di Ermete Trismegisto e di Filologia // Interpretare Lucano / A- cura di P. Esposito, L. Nicastri. Napoli: Arte tipografica, 1999. P. 39−86.
  361. Narducci E. Catone in Lucano (e alcune interpretazioni recenti) // Athenaeum. Vol. LXXXIX. 2001. P. 171−186.
  362. Narducci E. Lucano: Un’epica contro 1'impero: Interpretazione della «Pharsalia». Roma- Bari: Editori Laterza, 2002. XVIII p., 523 p.
  363. Narducci E. Lucanus ludibundus. Tra anglo-americani, nordeuropei e mediterranei: Le avventure di un ollandese alla guerra // Maia. Vol. LVI. 2004. P. 537−544.
  364. Newlands C. Statius' Silvae and the Poetics of Empire. Cambridge: Cambridge University Press, 2002. viii p., 356 p.
  365. Newman J. K. The Classical Epic Tradition. Madison: University of Wisconsin Press, 1986. x p., 566 p.
  366. Nisard D. Etudes de m? urs et de critique sur les poetes latins de la decadance. Paris: Librairie de L. Hachette et Cie, 1849. 21.
  367. Nisbet R. G. M., Hubbard M. A Commentary on Horace Odes, Book I. Oxford: Clarendon Press, 1970. lviii p., 427 p.
  368. E. (Kom.) P. Vergilius Maro. Aeneis: Buch VI. Leipzig: B. G. Teubner, 1903. 483 S.
  369. Norden E. Ennius und Vergilius: Kriegsbilder aus Roms grosser Zeit. Leipzig- Berlin: B. G. Teubner, 1915. V S., 176 S.
  370. Nussbaum M. C. Poetry and the Passions: Two Stoic Views // Passions and Perceptions: Studies in Hellenistic Philosophy of Mind / Ed. by J. Brunschwig, M. C. Nussbaum. Cambridge: Cambridge University Press, 1993. P. 97−149.
  371. Nutting H. C. The Hero of the Pharsalia // The American Journal of Philology. Vol. LIII. 1932. P. 41−52.
  372. Oltramare A. Les origines de la diatribe romaine. Geneve: Imprimeries populaires, 1926. 315 p.273.0rmand K. Lucan’s Auetor Vix Fidelis // Classical Antiquity. Vol. 13. 1994. P. 38−55.
  373. Papaioannou S. Epic Transformation in the Second Degree: The Decapitation of Medusa in Lucan, BC 9. 619−889 // Lucan im 21. Jahrhundert / Hgb. von C. Walde. Munchen- Leipzig: K. G. Saur, 2005. S. 216−236.
  374. Parry A. The Two Voices of Virgil’s Aeneid // Arion. Vol. 2. 1963. P. 6680.
  375. Perutelli A. L’Orpheus di Lucano // Perutelli A. Frustula poetarum. Bologna: Patron Editore, 2002. P. 145−171.
  376. Pichon R. Les sources de Lucain. Paris: Ernest Leroux, 1912. III p., 279 p.
  377. Platt L. H. Lying and Poetry from Homer to Pindar: Falsehood and Deception in Archaic Greek Poetics. Ann Arbor: University of Michigan Press, 1993. viiip., 180 p.
  378. Plebe A. La teoria del comico da Aristotele a Plutarco. Torino: Universite di Torino, 1952. 132 p.
  379. Pohlenz M. Philosophie und Erlebnis in Senecas Dialogen // Pohlenz M. Kleine Schriften. Bd. 1. Hildesheim: G. Olms, 1965. S. 384−447.
  380. J. P. (com.) M. Annaei Lucani De bello civili liber VIII / Ed. by J. P. Postgate. Cambridge: At the University Press, 1917. cxii p., 146 p.
  381. Preime A. De Lucani Pharsalia. Marburgi Cattorum:, 1859. 36 p.
  382. Putnam M. C. J. The Hesitation of Aeneas // Virgil: Critical" Assessments of Classical Authors / Ed. by P. R. Hardie. London: Routledge, 1999. Vol. 4. P. 414−433.
  383. Quint D. Epic and Empire: Politics and Generic Form from Virgil to Milton. Princeton: Princeton University Press, 1993. 433 p.
  384. Raaflaub K. Bellum Civile // A Companion to Julius Caesar / Ed. by M. Griffin. Oxford: Wiley-Blackwell, 2009. P. 175−191.
  385. Radicke J. Lucans Poetische Technik: Studien zum historischen Epos. Leiden- Boston: Brill, 2004. xiii S., 586 S.
  386. Rambaud M. L’apologie de Pompee par Lucain au livre VII de la Pharsale // Revue des Etudes Latins. Vol. 33. 1955. P. 258−296.
  387. Ransome H. M. The Sacred Bee in Ancient Times and Folklore. London: George Allen and Unwin, 1937. 308 p.
  388. Raschle C. R. Pestis Harenae: Die Schlangenepisode in Lucans Pharsalia (IX 587−949). Frankfurt am Main- Berlin- Bern- Bruxelles- New York- Oxford- Wien: Peter Lang, 2001. 445 S.
  389. Reeve M. Introduction // Texts, Ideas and The Classics: Scholarship, Theory and Classical Literature / Ed. by S. J. Harrison. Oxford: Oxford University Press, 2001. P. 245−251.
  390. T., Winterbottom M. (com.) Quintilian. Institutio oratoria. Book 2. Oxford: Oxford University Press, 2006. liip., 435 p.
  391. Ribbeck Or. Prolegomena critica ad P. Vergili Maronis opera maiora. Lipsiae: In aedibus B- G. Teubneri, 1866: XXXITp., 467 p.
  392. N. (com:) The Iliad: A Commentary / Gen. Ed. G. S. Kirk. Vol: VI: Books 21−24. Cambridge: Cambridge University Press- 1993. xix p., 387 p.
  393. Ricottilli L. Gesto e parola nell’Eneide. Bologna: Patron editore, 2000: 246 p.
  394. Rissman L. Love as War: Homeric Allusion in the Poetry of Sappho. Konigstein: Verlag Anton Hain- 1983. xiv p., 169 p.
  395. Rist J. Stoic Philosophy. Cambridge: At the University Press, 1969. x p., 300 p.299- Roche P. (com.) Lucan. De bello civili. Book I / Ed. with a com. by P: Roche. Oxford: OxfordCTniversity Press, 2009: xi p., 418 p.
  396. Romilly J. de. Time in Greek Tragedy. Ithaca- New York: Cornell University Press, 1968. viii p., .180 p. .
  397. Rose K. F. C. Problems of Chronology in Lucan’s Career // Transactions and Proceedings of the American Philological Association. Vol. 97. 1966. P. 379−396.
  398. Rosenmeyer T. G. Senecan Drama and Stoic Cosmology. Berkeley- Los Angeles- London: University of California Press, 1989. xix p., 230 p.
  399. W. D. (com.) Aristotle’s Physics / A rev. text with intr. and com. by W. D. Ross. Oxford: Clarendon Press, 1936. xii p., 750 p.
  400. Rossbach O. De Senecae philosophi librorum recensione et emendatione / Insunt Senecae fragmenta Palatina edita a G. Studemund. Breslau: Verlag von Wilhelm Koebner, 1888. XXXH p., 184 p.
  401. Rossi A. The Aeneid Revisited: The Journey of Pompey in Lucan’s «Pharsalia» // The American Journal of Philology. Vol. CXXI. 2000. P. 571 591.
  402. Rossi A. Sine fine: Caesar’s Journey to Egypt and the End, of Lucan’s Bellum Civile // Lucan im 21. Jahrhundert / Hgb. von C. Walde. Munchen- Leipzig: K. G. Saur, 2005. S. 237−260.
  403. Rossi L. C. Benvenuto da Imola lettore di Lucano // Benvenuto da Imola lettore degli antichi e dei moderni: Atti del Convegno Internazionale Imola, 26 e 27 maggio 1989 / A cura di P. Palmieri e C. Paolazzi. Ravenna: Longo Editore, 1991. P. 165−203.
  404. Rostagni A. Aristotele e aristotelismo nella storia dell’estetica antica: Origini, significato, svolgimento della «Poetica» // Studi italiani di filologia classica. Vol. П. 1922. P. 118−124.
  405. A. (com.) Svetonio De poetis e Biografi minori / Rest, e com. di A. Rostagni. Torino: Chiantore, 1944. XXIV p., 192 p.
  406. C. J. (com.) Plato. Phaedo / Ed. by C. J. Rowe. Cambridge: Cambridge University Press, 1993. xi p., 301 p. (Cambridge Greek and Latin Classics).
  407. Rutgersius I. Variarum lectionum libri sex ad Gustavum II., Suecorum etc. regem. Lugduni Batavorum: Ex officina Elzeviriana, 1618. 636 p.
  408. Rutz W. Studien zur Kompositionskunst und zur epischen Technik Lucans. Kiel:, 1950. 195 S.
  409. Rutz W. Die Traume des Pompeius in Lucans Pharsalia // Hermes. Bd. 91. 1963. S. 334−345.
  410. Sanford E. M. Lucan and His Roman Critics // Classical Philology. Vol. 26. 1931. P. 233−257.
  411. Sanford E. M. Lucan and Civil War // Classical Philology. Vol. 28. 1933. P. 121−127.
  412. Sanford E. M. The Manuscripts of Lucan: Accessus and Marginalia // Speculum. Vol. 9. 1934. P. 278−295.
  413. Saylor C. Curio and Antaeus: The African Episode of Lucan Pharsalia IV // Transactions and Proceedings of the American Philological Association. Vol. 112. 1982. P. 169−177.
  414. Saylor C. Vana species leti: Cato’s March in Lucan, Pharsalia IX // Hommages a Carl Deroux / Ed. par P. Defosse. Vol. I. Bruxelles: Latomus, 2002. P. 458−463.
  415. Schiesaro A. The Passions in Play: Thyestes and the Dynamics of Senecan Drama. Cambridge: Cambridge University Press, 2003. xii p., 284 p.
  416. Schlegel C. Horace and the Satirist’s Mask: Shadowboxing with Lucilius // A Companion to Horace / Ed. by G. Davis. Oxford: Wiley-Blackwell, 2010. P. 253−270.
  417. Schlonski F. Studien zum Erzahlerstandort bei Lucan. Trier: Wissenschaftlicher Verlag Trier, 1995. 181 S.
  418. Schmitt A. W. Die direkten Reden der Massen in Lucans Pharsalia. Frankfurt am Main- Berlin- Bern- New York- Paris- Wien: Peter Lang, 1995. 209 S.
  419. C. 'Umwertung aller Werte' in Lucans Pharsalia // Gymnasium. Bd. 114. 2007. S. 59−84.
  420. Schonberger O. Leitmotivisch wiederholte Bilder bei Lucan // Rheinisches Museum. Bd. CHI. 1960. S. 81−90.
  421. Schotes H. A. Stoische Physik, Psychologie und Theologie bei Lucan. Bonn: R. Habelt, 1969. 233 S.
  422. Schrijvers P. The 'Two Cultures' in Lucan: Some Remarks on Lucan’s Pharsalia and Ancient Sciences of Nature // Lucan im 21. Jahrhundert / Hgb. von C. Walde. Munchen- Leipzig: K. G. Saur, 2005. S. 26−39
  423. Schwartz F. R. Lucans Tempusgebrauch: Textsyntax und Erzahlkunst. Frankfurt am Main- Berlin- Bern- Bruxelles- New York- Oxford- Wien: Peter Lang, 2002. 306 S.
  424. Seewald M. Lucan. 9, 1−604: Ein Kommentar. Gottingen:, 2002. 351 S.
  425. Semple W. H. The Conclusion of Virgil’s Aeneid: A Study of the War in Latium, with Special Reference to Books XI and XII // Bulletin of the John Ryland Library. Vol. 42. 1959−1960. P. 175−193.
  426. R. A. «Certius exemplar sapientis viri»: Rhetorical Subversion and Subversive Rhetoric in Pharsalia 9 // Philological Quarterly. Vol. 57. 1978. P. 143−154.
  427. Sklenar R. Nihilistic Cosmology and Catonian Ethics in Lucan’s Bellum Civile // The American Journal of Philology. Vol. CXX. 1999. P. 281—296.
  428. Sklenar R. The Taste for Nothingness: A Study of Virtus and Related Themes in Lucan’s Bellum Civile. Ann Arbor: The University of Michigan Press, 2003. ix p., 158 p.
  429. O. (com.) The Annals of Q. Ennius / Ed. with intr. and com. by O. Skutsch. Oxford: Clarendon Press, 1985. xviii p., 848 p.
  430. Smith R. A. The Primacy of Vision in Virgil’s Aeneid. Austin: University of Texas Press, 2005. xvi p., 253 p.
  431. Sorabji R. Time, Creation and the Continuum. London: Duckworth, 1983. xviii p., 473 p.
  432. Souriau M. Du merveilleux dans Lucain // Revue de l’histoire de religions. Annee 7. T. 3. 1886. P. 203−218.
  433. Soverini P. II problema delle teorie retoriche e poetiche di Petronio // Aufstieg und Niedergang der romischen Welt. Teilbd. 11.32.3. Berlin- New York: Walter De Gruyter, 1985. S. 1706−1779.
  434. Sowerby R. Epic // The Oxford History of Literary Translation in English. Vol. 3: 1660−1790 / Ed. by S. Gillespie and D. Hopkins. Oxford: Oxford University Press, 2005. P. 149−172.
  435. Steinhardt G. De emendatione Lucani commentatio philologica. Bonnae: Impressit I. F. Carthaus, 1854. 30 p.
  436. J. «Saecula te quoniam penes et digesta vetustas»: Die Musenanrufungen in der 'Thebais' des Statius // Hermes. Bd. 126. 1998. S. 221−237.
  437. Sulpitius Verulanus I., Omnibonus Vicentinus. Ioannis Sulpitii Verulani et Omniboni Vicentini in Lucani, Pharsaliam interpretatio. Venetiis: Impressum per SimonemBevilaquamPapiensem, 1498.
  438. Syme R. The Roman Revolution. Oxford: At the Clarendon Press, 1939. xii p., 568 p.
  439. Syndikus H. P. Lucans Gedicht vom Burgerkrieg (Untersuchungen zur epischen Technik und zu den Grundlagen des Werkes). Munchen: «Uni"-Druck, 1958. 180 S.
  440. Szelest H. Lucan und sein Werk // Das Altertum. Bd. 18. 1972. S. 103−114.
  441. Tasler W. Die Reden in Lucans Pharsalia. Bonn: Rudolf Habelt Verlag GMBH, 1972. 264 S.
  442. Thierfelder A. Der Dichter Lucan // Lucan / Hgb. von W. Rutz. Darmstadt: Wissenschaftliche Buchgesellschaft, 1970. S. 50−69.
  443. Thompson L. A Lucanian Contradiction of Virgilian Pietas: Pompey’s Amor// The Classical Journal. Vol. 79. 1984. P. 207−215.
  444. Tichonovicz P. De Lucano eiusque carmine epico, Pharsalia. Charcoviae: Typis Universitatis, 1841. 128 p.
  445. Toohey P. Reading Epic: An Introduction to the Ancient Narratives. London- New York: Rotledge, 1992. xiii p., 248 p.
  446. Traina A. Lo stile «drammatico» del filosofo Seneca. Bologna: Patron Editore, 1974. 230 p.
  447. A. (com.) Lucio Anneo Seneca. La brevita delia vita / Prem, al testo, tr. e note di A. Traina. Milano: Fabbri Editori, 1994. 103 p.
  448. Usener H. Praefatio // Epicurea / Ed. H. Usener. Lipsiae: In aedibus B. G. Teubneri, 1887. P. V-LXXVL
  449. Ussani V. Controversia Lucanea // Rivista di filologia e d’istruzione classica. Vol. XXIX. 1901. P. 50−58.
  450. Vessey D. W. T. C. Statius and the Thebaid. Cambridge: Cambridge University Press, 1973. viii p., 357 p.
  451. Vessey D. W. T. C. Flavian Epic// Cambridge History of Classical Literature. Vol. II / Ed. by E. J. Kenney, W. V. Clausen. Cambridge- London- New York- New Rochelle- Melbourne- Sydney: Cambridge University Press, 1982. P. 572−579
  452. Volk K. Cosmic Disruption in Seneca’s Thyestes: Two Ways of Looking at an Eclipse // Seeing Seneca Whole: Perspectives on Philosophy, Poetry and Politics / Ed. by K. Volk, G. D. Williams. Leiden- Boston: Brill, 2006. P. 183−200.
  453. Walde C. Caesar, Lucan’s Bellum Civile, and Their Reception // Julius Caesar in Western Culture / Ed. by M. Wyke. Maiden- Oxford: Wiley-Blackwell, 2006. P. 45−61.
  454. Warren J. Facing Death: Epicurus and His Critics. Oxford, 2004. 232 p.
  455. Waszink J. H. II concetto del jroooc nella teoria poetica da Aristotele a Orazio // Letterature comparate- Problemi e metodo: Studi in onore di Ettore Paratore. Vol. I. Bologna: Patron Editore, 1981. P. 193−203.
  456. Weber C. F. Dissertatio editoris de eo quod summum est in Pharsalia // Cortius G. (com.) Marci Annaei Lucani Pharsalia. Vol. II. Lipsiae: Sumtibus C. H. F. Hartmanni, 1829. P. 569−590.
  457. Weber C. F. Commentatio de duplici Pharsaliae Lucaneae exordio. Marburgi: Typis academicis Elwerti, 1860. 26 p.
  458. C. H. (com.) M. Annaei Lucani Pharsaliae libri X / Ad meliorum libr. fid. rec. scholiisque interpr. est et ind. adiecit C. H. Weise. Quedlinburgi- Lipsiae: Typis ac sumtibus Godofr. Bassi, 1835. XXXV p., 410 p:
  459. Welwood J. Preface, Giving Some Account of Lucan and His Works // Rowe’s Lucan. Vol. I. London: Printed by H. Baldwin, 1779. P. 510
  460. Whitman C. H. Homer and the Heroic Tradition. Cambridge (Massachusetts): Harvard University Press, 1958. xiii p., 365 p.
  461. C. (Kom.) M. Annaeus Lucanus. Bellum civile. Liber IX: Kommentar. Munchen- Leipzig: K. G. Saur, 2004. 448 S.
  462. Wiener C. Stoische Doktrin in romischer Belletristik: Das Problem von Entscheidungsfreiheit und Determinismus in Senecas Tragodien und Lucans Pharsalia. Munchen- Leipzig: K. G. Saur, 2006. 341 S.
  463. Wildberger J. Quanta sub nocte iaceret nostra dies (Lucan. 9, 13 f.) -Stoizismen als Mittel der Verfremdung // Lucan im 21. Jahrhundert / Hgb. von C. Walde. Munchen- Leipzig: K. G. Saur, 2005. S. 56−88.
  464. G. D. (Gareth) (com.) Seneca. De otio- De brevitate vitae / Ed. by G. D. Williams. Cambridge: Cambridge University Press, 2003. xiii p., 271 p. (Cambridge Greek and Latin Classics).
  465. G. (Gordon) Change and Decline: Roman Literature in the Early Empire. Berkeley- Los Angeles- London: University of California Press, 1978. viiip., 344 p.
  466. Wiltshire S. F. Public and Private in Vergil’s Aeneid. Amherst: The University of Massachusetts Press, 1989. xiii p., 170 p.
  467. Wiseman T. P. Legendary Genealogies in Late-Republican Rome // Greece and Rome. Vol. 21. 1974. P. 153−164.
  468. Wiseman Т. P. Lying Historians: Seven Types of Mendacity // Lies and Fiction in the Ancient World / Ed. by C. Gill and T. P. Wiseman. Exeter: University of Exeter Press, 1993. P. 122−146.
  469. Wiseman T. P. Remus: A Roman Myth. Cambridge: Cambridge University Press, 1995. xv p., 243 p.
  470. Wuilleumier P., Le Bonniec H. (com.) Lucain. La Pharsale: Livre premier /r ,
  471. Ed., intr. et comm. de P. Wuilleumier et H. Le Bonniec. Paris: Presses universitaires de France, 1962. 115 p.
  472. Zanker P. The Power of Images in the Age of Augustus / Tr. by A. Shapiro. Ann Arbor: The University of Michigan Press, 1988. ix p., 385 p.
  473. Ziehen J. Bemerkungen zu Lucans Pharsalia // Wochenschrift fur klassische Philologie. № 32. 1915. S. 763−768.
  474. Ziolkowski J. M. Expositio Monacensis II // The Virgilian Tradition: The First Fifteen Hundred Years / Ed. by J. M. Ziolkowski and M. C. J. Putnam. New Haven- London: Yale University Press, 2008. P. 230−231.
  475. Zwierlein O. Lucans Caesar in Troja // Hermes. Bd. 114. 1986. S. 460178.
  476. . Философия в эпоху эллинизма / Пер. с фр. В. П. Гайдамака // Греческая философия / Под ред. М. Канто-Спербер. Т. II. М.: Греко-латинский кабинет Ю. А. Шичалина, 2008. С. 501−649.
  477. Г. Оппозиция при Цезарях / Пер. с фр. В. Я. Яковлева // Буассье Г. Собрание сочинений в 10-ти томах / Под ред. Э. Д. Фролова. Т. 2. СПб.: Иванов и Лещинский, 1993.
  478. В. В. Эстетика поздней античности: П-Ш века. М.: Наука, 1981. 325 с.
  479. Э. История упадка и разрушения Римской империи / Пер с англ. В. Н. Неведомского- Отв. ред. Э. Д. Фролов. СПб.: Наука, 19 972 000. 7 т.
  480. О. Л. Античная Азтапа: История одного сюжета. М.: РГГУ, 2008. 204 с.
  481. . М. Оправдательная риторическая топика в «Ипполите» Еврипида//Вестник древней истории. 2010. № 1. С. 150−169.
  482. Дж. Сенека и стоическая ортодоксия / Пер. с англ. Т. Ю. Бородай // Луций Анней Сенека. Философские трактаты / Пер. и комм. Т. Ю. Бородай. СПб.: Алетейя, 2000. С. 368−385.
  483. Р. Случайность, ирония и солидарность / Пер. с англ. И. Хестановой, Р. Хестанова. М.: Русское феноменологическое общество, 1996. 279 с.
  484. Т. Ф. Поэтика сновидений в античном эпосе (на материале поэм Гомера, Аполлония Родосского, Вергилия, Лукана). М.: <б. и>, 2008. 45 с.
  485. Т. Ф. Лоренцо Валла читатель «Энеиды» и «Фарсалии» // Классика. И не только: Нине Владимировне Брагинской / Под ред. И. С. Смирнова- Сост. Н. П. Гринцер и Е. П. Шумилова. М.: РГГУ, 2010. С. 241−256.
  486. В. Н. Эней — человек судьбы: К «средиземноморской» персонологии. Ч. I. М.: Радикс, 1993. IV е., 208 с.
  487. М. В. Метрические argumenta Лукана: По следам грамматических традиций (Часть I. Argumenta Barthiana) // Аристей. Т. I. 2010. С. 78−105.
  488. М. В. Франческо Петрарка и Джованни Боккаччо: Теория буколики как аллегорического жанра // Науки о языке и тексте в Западной Европе XIV—XVI вв. / Сост. Ю. В. Иванова. М., в печати.
Заполнить форму текущей работой